Maria Kalesnikava op klaarlichte dag in centrum van Minsk ontvoerd
Moskou heeft de facto de nieuwsuitzendingen in Wit-Rusland overgenomen – ze ogen en klinken ineens allemaal frisser en levendiger. De Russen vullen het gat dat Wit-Russische journalisten (spontaan of gedwongen) lieten vallen.
WITRUSLAND Maria Kalesnikava was als enige van de drie vrouwelijke oppositieleden in Wit-Rusland gebleven. Ze had geen bodyguards. ‘Ik kan toch niets beginnen als een busje met oproerpolitie ons tegenhoudt’, zei ze onlangs aan de BBC.
In Wit-Rusland is een nieuwe fase van terreur begonnen. Nu is het niet meer de oproerpolitie OMON die willekeurig mensen oppakt en afvoert, maar wel de ‘titushki’. Dat zijn vechtersbazen in burgerkleding die plots tevoorschijn komen en op demonstranten kloppen of hen meesleuren in een anonieme bestelwagen.
Gisterochtend werd Maria Kalesnikava op klaarlichte dag overvallen door titushki die haar in een zwarte bestelwagen trokken en met haar wegreden. Sindsdien ontbreekt elk spoor van haar, sinds tien uur gisterochtend neemt niemand haar mobiele telefoon nog op. Kalesnikava was als enige van het vrouwelijke trio oppositieleden in Wit-Rusland gebleven om strijd te voeren tegen het regime.
Het ministerie van Binnenlandse Zaken van Wit-Rusland liet weten dat het niet op de hoogte is van haar detentie. Zo gaat dat met titushki: zij hebben geen enkele officiële, directe link met de regering. Zijn het politiemannen in burger, huurlingen, Servische milities of Russen?
Kort na de ontvoering van Kalesnikava zei de Coördinatieraad van de Oppositie – waartoe zij behoort – dat ook twee andere leden zijn verdwenen. Svetlana Tichanovskaja, het boegbeeld van de oppositie, die naar Litouwen is gevlucht, schreef op haar Telegram-account dat het regime de werking van de Coördinatieraad wil verstoren. ‘Dat zal ons niet afremmen. Hoe meer zij ons intimideren, hoe meer mensen er op straat zullen komen.’
Kalesnikava heeft er altijd rekening mee gehouden dat zij gevaar liep, maar telkens wanneer ze daarover een vraag kreeg, zei ze dat ze niet van plan was om het land te verlaten. Haar verdwijning maakt duidelijk dat het regime voor niets terugdeinst om de oppositie de kop in te drukken. Eerder is Svetlana Tichanovskaja naar het buitenland gevlucht nadat zij enkele uren op het bureau van de veiligheidsdiensten was vastgehouden. Ook Veronika Tsepkalo, het derde gezicht van de vrouwelijke oppositie, heeft het land verlaten.
De vraag is of met de ontvoering van Kalesnikava de protesten zullen verminderen. Zondag kwamen weer honderdduizenden op straat. Volgens de mensenrechtenorganisatie Viasna zijn toen bijna 200 betogers gearresteerd.
De oppositie zegt dat de betogingen en stakingen grassrootsbewegingen zijn, die ook na de verdwijning van Kalesnikava zullen voortstrijden. De haat tegen Loekasjenko is intussen zo groot dat veel betogers bereid zijn om zelfs bruut geweld en terreur te trotseren om de dictator van zijn troon te krijgen.
Kalesnikava heeft er altijd rekening mee gehouden dat zij gevaar liep, maar was niet van plan het land te verlaten
‘Geef ons zes of negen journalisten van de meest geavanceerde televisie. En laat onze jongeren zien hoe ze werken’, zei de WitRussische president Aleksandr Loekasjenko in augustus, toen hij aan Moskou hulp vroeg om de staatsomroep van zijn land in de ether te houden. Een week tevoren was Belteleradiokompania nogal wat volk kwijtgespeeld omdat veel journalisten en technici niet langer wilden meewerken aan de nieuwsbulletins. Sommigen hadden ontslag genomen, anderen waren ontslagen omdat ze gestaakt hadden tegen de toon van de berichtgeving.
‘We moesten berichten dat de betogers drugsverslaafden en criminelen waren’, zegt een vrouw in een hoge functie bij de staatstelevisie. De Standaard praatte met haar via Skype en sprak af dat ze Natalia zou heten en dat haar functie vaag zou blijven. ‘Natuurlijk zijn we opgegroeid in een cultuur waarin we het regime vaak rooskleuriger moesten voorstellen dan het was. Maar er is een groot verschil tussen de opbrengst van de landbouwoogst een beetje verhogen en zwijgen over de martelingen die in de gevangenissen bezig waren.’
Geschokt
Wit-Rusland kende midden augustus enkele verschrikkelijke dagen: betogers en argeloze passanten werden van de straat geplukt en in overvolle gevangenissen gesmeten. Toen ze enkele dagen later weer vrij kwamen, waren sommigen bont en blauw afgeranseld en vertelden anderen over de kreten van gedetineerden die met elektriciteit werden bewerkt. Het personeel van de staatsomroep wilde daar niet over zwijgen.
‘We waren geschokt door de genocide op ons eigen volk. We wilden niet langer liegen’, schrijft een van de belangrijkste tv-journalisten in een boodschap via de sociale media. Hij wil alleen anoniem getuigen en vraagt of De Standaard de geschreven conversatie onmiddellijk wil verwijderen. ‘Ik heb familie en ik ben bedreigd’, laat hij weten. Hij krijgt in dit artikel de naam Viktor. Hij is een van de vele journalisten die werden ontslagen omdat ze in staking waren gegaan.
Het omroepgebouw in Minsk lag plat. Er waren zelfs te weinig technici om nieuwsuitzendingen op antenne te brengen. De Russische krant RBC praatte de afgelopen weken met tientallen werknemers van Belteleradiokompania. Op 21 augustus deelde Loekasjenko mee dat hij Moskou om hulp had gevraagd. Twee dagen later verschenen twee journalisten van RT in de presidentiële pool die de president bij zijn trip naar Grodno vergezelde. RT – vroeger stond dat voor Russia Today – is het Russische CNN, dat de wereldgebeurtenissen vanuit een Russisch perspectief belicht.
‘Konstantin Pridybailo, een RT-journalist, was een van de eersten die arriveerden. Ik denk dat hij verantwoordelijk was voor de hele operatie om de zender in de ether te houden. Ik heb hem in de eerste dagen van de staking geregeld in het omroepgebouw gezien’, zegt Natalia. ‘Plots zag je overal in de straten de televisiewagens van RT. Zij hebben de zender overgenomen.’
‘Je mag die Russen geen journalisten noemen. Zij liegen en verdraaien de feiten.
En wij, de voormalige journalisten van de zender, worden bedreigd, zodat we ons koest houden’, schrijft Viktor, een van de voormalige journalistieke gezichten van de staatsomroep.
Oud narratief
Sense Analytics, een politiek analysebureau in Wit-Rusland, heeft de avondjournaals bestudeerd en is tot de vaststelling gekomen dat de critici van de kleurenrevoluties het meest aan bod kwamen. De staatstelevisie heeft het narratief van de jaren negentig, midden 2000 weer opgepakt en vertelt dat het Westen een spirituele oorlog tegen Wit-Rusland, de Slavische wereld en tegen Rusland is begonnen. De planeconomie wordt vergeleken met de economische recessie in de andere landen, schrijft Artyom Schraibman in zijn analyse.
Natalia vertelt hoe de nieuwsbeelden nu worden gemanipuleerd. De geluidsband van het bezoek van Loekansjko aan een fabriek waarin hij werd uitgejouwd, wordt gezet onder de beelden van Maria Kalesnikava die elders op een warm onthaal kon rekenen. Vreedzame betogers die door de ordediensten in een kerk worden opgesloten, worden op televisie omschreven als belaagde betogers die door de ordediensten in veiligheid worden gebracht. ‘Denken de Russen nu echt dat de Wit-Russische bevolking zo stom is om dat te geloven?’, vraagt ze zich hoofdschuddend af.
Tegelijk kun je niet ontkennen dat de nieuwe journaals er een pak beter uitzien dan de vorige. Voor de komst van de Russen oogde het journaal oubollig, tv van de jaren zeventig, de bijdragen ademden een duffe sovjetsfeer uit. De recente items zijn fris, met opzwepende muziek en gelukkige mensen.
Zeer goed geënsceneerd
Andrei Yeliseu, de Wit-Russische onderzoeksdirecteur bij EAST, een denktank in Polen die de evoluties in de voormalige Sovjetstaten volgt, registreert hoe de journaals zijn veranderd. ‘Op de televisie spreken commentatoren die we nog nooit gezien hebben. Ze komen uit Rusland, Oekraïne of Servië en je hoort dat ze geen kennis hebben van Wit-Rusland.’ Yeliseu noemt Alexander Sosnovski een van de tenoren die nu op het scherm komen. Die beweert dat MH-17 door de Amerikanen uit de lucht is gehaald en hij vertelt dat hij van Duitse diplomaten heeft vernomen dat zij nu miljarden in de oppositie in Wit-Rusland pompen.
Hij is ervan overtuigd dat de staatstelevisie nu een batterij intelligente politieke technologieën inzet die rechtstreeks uit Rusland komen. ‘Je ziet dat de rally’s van Loekasjenko zeer goed geënsceneerd zijn. Je merkt dat mensen met vlaggetjes naar buitenlandse consulaten worden gebracht om daar te protesteren tegen de ‘’buitenlandse inmenging’’. Wat in werkelijkheid een klein groepje mensen is, wordt op televisie een enorm protest.’
Vroeger, toen de staatstelevisie saai en onaantrekkelijk was, verkozen de kijkers een van de vele Russische zenders die op de kabel komen. Tot voor de opstand in Wit-Rusland besteedden die nauwelijks aandacht aan wat er in Minsk en omgeving gebeurde. Nu is Belaroes er een van de belangrijke topics, de gebeurtenissen worden vanuit een Russisch perspectief verteld. Volgens de Russische krant RBC werken die Russische zenders nu samen met Belteleradiokompania en delen ze al hun materiaal. Je merkt het trouwens: op sommige beeldverslagen in het journaal staat het logo van RT.
De geluidsband van het bezoek van Loekasjenko aan een fabriek waar hij werd uitgejouwd, wordt gezet onder beelden van opposante Maria Kalesnikava die elders een warm onthaal kreeg
Pottenkijkers
Terwijl het Russische narratief in de staatsmedia de toon zet, wordt het de buitenlandse journalisten bijzonder moeilijk gemaakt om hun werk te doen. Reporters die de laatste weken probeerden om het land binnen te geraken, zijn op de luchthaven in Minsk op de eerste vlucht terug naar huis gezet. Journalisten van gerenommeer
de media zoals Deutsche Welle, BBC en AFP, die al langer in het land aanwezig waren, hebben hun accreditatie verloren. WitRussische reporters die verslag uitbrengen van de manifestaties lopen het risico te worden opgepakt, omdat ze ‘deelnemen aan een verboden betoging’.
Internet als informatiebron
Het internet wordt voor vele Wit-Russen hoe langer hoe meer de belangrijkste bron van informatie. Vroeger waren het alleen de jongeren, nu keert ook de oudere generatie zich af van alle Wit-Russische en Russische zenders die ze op hun televisie kunnen krijgen, zegt onderzoeker Yeliseu. Het is daar, op het internet en op de mobiele telefoons dat de informatieoorlog wordt gevoerd. Russische nieuwsbronnen, zoals Ukraina.ru en Sputnik.by, benadrukken de gevaarlijke invloed van westerse landen op de protesten. Daar lees je bijvoorbeeld dat de Wit-Russische inlichtingendienst een taskforce heeft opgericht om de buitenlandse extremisten op te sporen.
De vele duimpjes en commentaren bij pro-Russische posts (en het feit dat dezelfde namen vaak terugkomen) doen vermoeden dat de internettrollen in opdracht van de Russische overheid overuren kloppen. De berichten van het Russische parlementslid Leonid Sloetski, die het referendum op de Krim in 2014 verdedigde en nu zegt dat Rusland en Wit-Rusland samenhoren, overspoelen het net, volgens Yeliseu.
Telegram
Tegelijk heeft de Wit-Russische overheid ingegrepen bij meer dan twintig nieuwswebsites, waardoor ze op sommige plekken niet meer te lezen zijn. Om die reden zijn de sites die vooral oppositienieuws brengen, overgeschakeld naar Telegram, een Twitterkanaal dat wel ongehinderd nieuws kan verspreiden. Het wordt bijzonder moeilijk om objectieve informatie te vinden, want enkele internetzenders, zoals Belsat (met hoofdzetel in Polen), Svoboda (de vroegere radio Free Europe) en het zeer belangrijke Nexta, belichten uitsluitend de visie van de betogers.
Natalia, die tot voor kort mee aan het hoofd van een zender van de staatstelevisie stond, zoekt een nieuwe baan ver buiten de media. Ze kan zich niet voorstellen dat ze in deze propagandaoorlog wil meedraaien.
‘Je mag die Russen geen journalisten noemen.
Zij liegen en verdraaien de feiten. En wij, de voormalige journalisten van de zender, worden bedreigd, zodat we ons koest houden’
Viktor
Voormalig gezicht van de staatsomroep