We zullen je missen, mevrouwtje Leysen
Met haar nieuwsgierigheid, intelligentie, intuïtie, durf en koppigheid heeft Frie Leysen over heel de wereld mensen geïnspireerd. Jan Goossens neemt afscheid van een cultureel icoon en een vriendin.
Toen het nieuws van Frie Leysens overlijden (DS 23 september) me bereikte, zat ik iets te eten in de medina van Tunis met Sofiane Ouissi, een van Fries artistieke ‘intimi’ – zoals ze er over de hele wereld had. Samen met zijn zus Selma programmeerde Frie hem in tal van steden: Brussel, Beiroet, Caïro. Ze was ook een drijvende kracht achter de eerste editie van het stadsfestival Dream City, dat de Ouissi’s in 2007 opstartten, onder de dictatuur van Ben Ali. Toevallig hadden Sofiane en ik restaurant Fondouk El Attarine uitgekozen, in 2007 nog een ruïne. Op die plek vond Dream City gedeeltelijk plaats. ‘Hoeveel voorstellingen Frie hier zag, weet ik niet meer’, zei Sofiane me, ‘maar zonder haar was niks er op deze manier geweest: ons festival niet, ons artistiek werk niet, zelfs dit restaurant niet.’
Veel mensen moeten zich op datzelfde moment verweesd gevoeld hebben: artiesten, programmatoren, cultuurwerkers uit Brussel, heel Europa, maar ook Kaapstad, Seoel of Buenos Aires. Frie inspireerde, respecteerde alleen uitgesproken keuzes, kon ongenadig bekritiseren en was altijd een referentie. Niet vanwege één visie, concept of esthetiek, want zelfs voor drie gaten was ze niet te vangen. Wel dankzij de combinatie van nieuwsgierigheid, fijne intelligentie en intuïtie, durf en koppigheid, die altijd leidde tot vitale programmeringen.
Ze ging door het vuur voor mensen en projecten die ze baanbrekend en noodzakelijk vond, waar ook op de aardbol, in eender welke vorm, wars van mode, opinie, dogma of canon. Open voor de wereld, altijd moedig en onafhankelijk, onvoorwaardelijk aan de zijde van de grensverleggende kunstenaar. Het lijstje van voorstellingen, festivals en instellingen die zonder haar een heel ander leven hadden geleid, is schier eindeloos.
Met de billen half in het water
Ik had het voorrecht enkele lange reizen met Frie te mogen maken. Het was zo dat we echt vrienden werden en dat ik ten volle besefte wat een warme en lieve vrouw ze was. Nooit zal ik de tijd vergeten die we samen doorbrachten in Kinshasa, een kleine tien jaar geleden. Met een deel van de KVSploeg spendeerden we daar een stuk van de zomer. Samen met lokale artiesten en partners organiseerden we Connexion Kin, een festival van Congolees en Afrikaans podiumwerk.
Frie kwam af, niet zomaar voor enkele dagen, maar voor twee weken. Ook daar was ze vanaf de eerste minuut geheel en al zichzelf. Eindeloos nieuwsgierig ging ze gesprekken aan met alle jonge theatermakers en choreografen, altijd luisterbereid en noterend. Geconcentreerd was ze aanwezig op iedere repetitie en voorstelling. Ze had De Singel en het Kunstenfestivaldesarts toen al lang achter zich, maar de urgentie en het engagement waren nog net dezelfde. Niks uitbollen, geen spoor van middelmatige mildheid: de lat lag altijd even hoog. Wat niet wilde zeggen dat ze geen plezier maakte: ook bij pot en pint was ze iedere avond van de partij, met haar gulle lach en onafscheidelijke sigaret. Liefst van Iraanse makelij, maar ook met lokale Congolese varianten experimenteerde ze.
Toen Connexion Kin erop zat, en we nog enkele dagen over hadden, kwam Frie met het voorstel om de Congostroom over te steken en artistiek poolshoogte te nemen in CongoBrazzaville. 24 uur later zaten we met de Zuid-Afrikaanse regisseur Brett Bailey in een gammele motorboot, alle drie met de billen half in het water.
Fasten your seatbelts
Het was allemaal begonnen in Brussel. Meer dan Brussel 2000 waren het de eerste edities van het Kunstenfestivaldesarts die mij goesting gaven om in de hoofdstad aan de slag te gaan. Ze maakten me bewust van het fascinerende potentieel van de stad, tussen de diverse Belgische gemeenschappen, Europa en de wereld in. Het was op die snijlijn dat Frie ging staan, en daarmee spleet ze een vat van creatieve en politieke energie open. De transformatie van KVS kapitaliseerde mee
op die dynamiek. Van dichtbij volgde ze die, aandachtig en bereidwillig, ook zeer kritisch wanneer nodig.
Maandelijks pikte ze voorstellingen mee, alweer met de sigaret in de hand. Als het zaalpersoneel of bezoekers haar erop attendeerden dat roken verboden was, wees ze steevast naar mij en antwoordde dat ‘de directeur heeft gezegd dat het wel mag’. Talrijk waren onze rendez-vous in Bij den Boer op de Vismarkt, ‘onze kantine’ zoals we zeiden. Als ze me daar weer even op mijn nummer wilde zetten, begon ze altijd met ‘Meneertje Goossens’. Fasten your seatbelts, wist ik dan. Over de hele wereld zullen collega’s zich Frie’s generositeit nog lang herinneren, maar haar motor was verontwaardiging. Daarmee verzette ze telkens weer bakens en grenzen.
Einde van een tijdperk
‘Meneertje Goossens’ kreeg van Frie vaak de belangrijke schop die alles in beweging zette. Na vijf jaar lokaal werk in de Bottelarij in Molenbeek zei zij me dat ik dringend de wereld in moest trekken, en over de muren van Brussel moest kijken. Na tien jaar KVS was zij het die me er geregeld aan herinnerde dat het hoog tijd werd om mijn valiezen te pakken. Ik hoorde het niet altijd graag, maar ik wist dat ze gelijk had. En dat ze altijd even streng voor zichzelf was.
Het wordt soms te snel gezegd, maar nu Frie er niet meer is, komt er ook een einde aan een tijdperk. Daar zijn goede redenen voor, nu we de ecologische crisis niet meer aan de horizon zien opduiken, maar er middenin zitten, en met de coronapandemie als ultieme eyeopener. Ook in de podiumkunsten moeten we noties als ‘internationalisering’ en ‘mobiliteit’ radicaal anders invullen. Een andere cruciale vraag is hoe een verankering in een stedelijke context weer fundamenteel deel kan uitmaken van de werking van de festivals die zich loszongen van hun lokale basis.
Maar belangrijker nog wordt dat we in die transformatie niet verliezen wat Frie ons 40 jaar lang meegaf: dat we zonder persoonlijkheid, eerlijkheid en radicaliteit veroordeeld zijn tot de marge. Meneertje Goossens zal je verschrikkelijk missen, mevrouwtje Leysen. En ik zal lang, lang niet de enige zijn.
Het lijstje van voorstellingen, festivals en instellingen die zonder haar een ander leven hadden geleid, is schier eindeloos