Weglopen van het heden lukt niet meer
Een groot deel van ons ongemak met de pandemie is dat de alweer strengere maatregelen het vertier sterk inperken. Normaal slagen we erin van de diepe emoties of grote vragen weg te lopen door te vermeien in wat Blaise Pascal omschrijft als divertissement – afleiding zeg maar. Aanhoudend plannen maken over hoe ons leven er ooit zal uitzien, is dan een van de vele strategieën om het heden te ontlopen. Daarom had Pascal een diep wantrouwen tegenover die neiging tot escapisme. Wanneer onze toestand werkelijk gelukkig was, schrijft hij, zouden we geen verstrooiing nodig hebben om er niet aan te denken.
We wachten vandaag misschien niet langer op de Messias, maar de gedachte dat iets of iemand ons zal verlossen, blijft sterk aanwezig in onze culturele verbeelding. Wat in het Nieuwe Testament als parousie is aangeduid – de komst van de Heer – toont zich vandaag in allerlei gedaantes: de hoop op een volledige ontrafeling van ons DNA en de mogelijkheid om dat aan te passen aan onze voorkeur, het verlangen naar een technologisch bestaan dat de zwaarte van het leven zou wegnemen, of de gedachte dat we in een smetvrije toekomst het menselijke lijden volledig uit de wereld zullen helpen. Natuurlijk is het verlangen naar een beter bestaan de motor van vooruitgang en bracht dat ons veel goeds. Tegelijk is de exclusieve focus op de vaart der vooruitgang een manier om niet met onszelf bezig te moeten zijn.
Die eschatologische aandrift is sinds een halfjaar abrupt een halt toegeroepen. De mentale vluchtroutes zijn grotendeels afgesloten en de grote thema’s dienen zich in alle brutaliteit aan: de angst voor de dood, de zin van ons leven, de betekenis van werk in ons leven, het besef dat de grote liefde is uitgelopen op vervreemding en stilte. Er valt wel wat te overdenken, zodra de kelder en de zolder zijn opgeruimd.
We zijn dus noodgedwongen in het heden aanbeland, maar de verzuchting naar een nieuwe uitweg is voelbaar aanwezig. Bijvoorbeeld door nostalgisch terug te blikken op een zorgeloos precoronaverleden: wat was het fijn zonder covid-19. Zoals Schopenhauer ooit aanstipte: wij doorleven onze mooie dagen zonder ze op te merken en pas wanneer de slechte dagen zich aandienen, verlangen we terug naar die andere. Begrijpelijk, maar volstaat het om deze periode door te komen?
Het komt me voor dat we iets geheel anders nodig hebben. Tot voor de pandemie gingen we er doorgaans van uit dat het complexe rad van de geglobaliseerde wereld zou blijven draaien. Nu het raderwerk even stokt, slaat de angst ons om het hart en luidt de vraag of het ooit nog goed komt. Daarmee besteden we opnieuw het heden uit aan de verre toekomst, terwijl de uitdaging zich vandaag voordoet: slagen we erin ons staande te houden? Dat is tot nader order een hachelijke zaak, zeker voor mensen met een klein kot, die niet over het geld beschikken om er even uit te ontsnappen. ‘In het nu leven’ klinkt eerder als een duur betaald devies van een kudde zelfverklaarde coaches dan als een vorm van steun die velen hard nodig hebben. Het hic et nunc doorstaan is een zware opgave geworden en niets is evident tijdens deze beproeving.
De pandemie is in velerlei opzichten het grootste existentiële experiment uit de geschiedenis van de mensheid. Al een halfjaar lang vragen miljarden mensen zich tegelijk af hoe het verder moet met hun leven. Dat is vermoedelijk nooit eerder gebeurd en langzamerhand dringt het tot ons door dat we midden in een Griekse tragedie zijn beland. Telkens wanneer we denken van het probleem te kunnen weglopen, slaat het lot ongenadig toe. Voor laatmodernen die uitgaan van een volledige greep op het bestaan, is het schokkend om met die mislukking te moeten leven. We hebben blijkbaar niet alle grillen van het leven onder controle, ondanks of dankzij de vaart der vooruitgang. Misschien kunnen we leren van de oude Grieken, die op een lucide wijze doordrongen waren van lotsbestemmingen en van de menselijke feilbaarheid om in precaire situaties de verkeerde keuzes te maken. Natuurlijk moeten we niet deemoedig het hoofd buigen voor het onheil dat ons overkomt. En neen, dat hoeft niet te leiden tot diepdonkere conclusies alsof de mens zelf het virus zou zijn. Blindelings tegen het lot strijden of ervoor vluchten, maakt de situatie erger dan ze al is. De vraag luidt of er morgen een nieuwe Sophocles opstaat die ons aan dat inzicht herinnert. Of wachten we tot het te laat is om daarna in razernij onszelf de ogen uit te steken?
De pandemie is het grootste existentiële experiment uit de geschiedenis