For Sama, een hartverscheurende videobrief van een moeder uit Syrië
‘Iets in mijn hart zei: blijf filmen, misschien verandert het de wereld’
Vanuit een van de laatste ziekenhuizen in Aleppo filmde Waad Al-Kateab de mensonterende belegering van haar stad. Ze maakte er de documentaire van. ‘Ik wou mijn dochtertje vertellen waarom al deze ellende de moeite waard was. Maar nu ben ik niet zo zeker meer.’
‘Nu zou ik willen dat ik jou nooit het leven had geschonken.’
Hoe diep moet een moeder zitten om dat te denken, laat staan hardop uit te spreken? Het is niet eens het donkerste, bitterste moment in For Sama, een documentaire in de vorm van een hartverscheurende brief van een moeder aan haar dochtertje, te midden van het nietsontziende oorlogsgeweld in Syrië.
Toen de film voor het eerst aan de wereld werd getoond, stond het conflict nog volop in de belangstelling. Het kwam keihard binnen, een rechtstreeks verslag van een jonge vrouw in de belegerde, gruwelijk gefolterde stad Aleppo. De film werd beladen met prijzen. Niet omdat dit een belangrijk onderwerp is, maar omdat het een verdomd aangrijpende film is.
Intussen lijkt de oorlog in Syrië verder weg dan ooit. Het Westen heeft het te druk met zichzelf en de strijd tegen corona. Die strijd een oorlog noemen, voelt wel erg pretentieus. Want wanneer ik For Sama opnieuw zie, is de ervaring niet minder intens dan de eerste keer. De brief komt nu aan als in een aangespoelde fles uit het verleden, om ons eraan te herinneren dat dit vergeten conflict niet zomaar weggaat. Duizenden IS-strijders, onder wie ook Belgen, zitten er gevangen in kampen – en worden mondjesmaat vrijgelaten. In het land zelf zijn er 6,3 miljoen ontheemden, 5,6 miljoen vluchtelingen zochten elders hun heil, vooral in Libanon, Jordanië en Turkije. Er zijn geen betrouwbare cijfers over de coronabesmettingen in het land en experts vrezen een ramp boven op de rampspoed.
Ondertussen gaan de gevechten door. Vooral rond Idlib wordt gestreden. Donderdag nog kwam de ngo Human Rights Watch met een rapport over de doelgerichte aanvallen van het Syrische regime en zijn Russische bondgenoot op scholen, ziekenhuizen en markten, waarbij honderden burgers omkwamen. Ook wat dat betekent, is goed te zien in For Sama, dat zich afspeelt in een van de laatste ziekenhuizen van Aleppo.
‘Ik merk dat veel Europeanen de oorlog in Syrië beu zijn’, zegt Waad Al-Kateab in een Skypegesprek vanuit Londen, waar ze asiel kreeg. ‘Ik kan het hen niet kwalijk nemen. Wij zijn dit al negen jaar beu.’
Geen gruwelijke god
Waad Al-Kateab is de schuilnaam die de maakster van For Sama – en moeder van Sama – destijds aannam om vanuit Aleppo verslag uit te brengen voor de Britse zender Channel 4. Ondertussen werd ook haar man Hamza een bekend gezicht in de internationale media, als arts in het ziekenhuis Al Quds in Aleppo. Zij bleven er als laatsten, matrozen op een al verdronken schip. Het is een van die dingen die schier onbegrijpelijk zijn voor wie nooit een oorlog van dichtbij heeft meegemaakt: hoe kun je midden in het oorlogsgeweld blijven met een pasgeboren kind? In de film zie je zelfs hoe het gezin de kans krijgt om te vluchten, maar toch blijft. ‘Je hoopt een verschil te maken voor de anderen; Hamza als dokter, ik als verslaggever en ooggetuige. Maar ook: je bent al zo ver gekomen, je hoopt dat het einde nadert. En je hebt al zoveel offers gebracht, zoveel vrienden verloren. Het zou hun nagedachtenis oneer aandoen, alsof ze voor niets hadden gestreden en voor niets waren gestorven.’
‘Ik begon te filmen toen we met vrienden betoogden tegen het regime: we waren studenten en schilderden graffiti op de muren. We kwamen zingend op straat. Ik had nooit kunnen denken dat ik oorlogsverslaggever zou worden.’
‘Als Europa vluchtelingen zo graag weg wil, dan wil ik daar gerust begrip voor opbrengen. Gooi Assad buiten en wij keren terug naar Syrië, geen probleem’
Nu vormen haar beelden niet alleen de basis van onmisbare film, maar dienen ze ook als bewijsmateriaal. ‘Mijn opnames van de raketaanvallen op het ziekenhuis zijn ingediend in een dossier bij het IIIM, een instelling van de VN die alle bewijzen van oorlogsmisdaden in Syrië verzamelt. De stichting Action For Sama onderzoekt hoe we het Syrische regime voor de rechtbank kunnen dagen.’
Hoe kun je blijven filmen wanneer raketten binnenvallen, wanneer kinderen hun stervende broertje binnenbrengen in het ziekenhuis? ‘Ik wist het soms zelf niet. De ene seconde had ik het gevoel dat ik het belangrijkste in de hele wereld deed, dat mijn opnames de wereld wakker zouden schudden. Het volgende moment kwam het besef: wat doe ik hier? Dit verandert niets, dit is gewoon weer een volgende clip in de geheugenkaart van mijn camera. Die innerlijke strijd stopte nooit. Als je mensen ziet sterven, voel je je hulpeloos en hopeloos. Maar even later hoop je toch weer dat die beelden ergens op de wereld de juiste persoon bereiken, de persoon die kan ingrijpen. Het was afmattend en hard. Maar altijd was er wel iets dat je gaande hield.’
‘Verschillende keren wou ik de camera uitzetten en weglopen. Voor mijn lens werd een kind geboren dat al dood was. In exact dezelfde kamer had ik Sama op de wereld gezet. Het voelde zo zinloos. Waarom gebeurde dit? Niet omdat een gruwelijke god
het zo wilde, maar omdat een leider zijn bevolking uitmoordde. Dat is zo verdomd zwaar om dragen. Maar er was iets in mijn hart dat zei: blijf filmen, houd vol, drie seconden meer, misschien kan dit de wereld veranderen. Toen die baby dan toch zijn ogen opendeed, kon ik het niet geloven. Ik dacht dat ik gek aan het worden was, dat ik me dingen inbeeldde.’
Vagevuur van asielaanvragen
Uiteindelijk moest het gezin Aleppo toch verlaten. Ze vluchtten naar Turkije, waar Al-Kateab beviel van een tweede kind, Taima. Daar bleven ze anderhalf jaar, voor AlKateab en haar gezin asiel kregen in het Verenigd Koninkrijk. Zij werkt er nog altijd voor Channel 4, terwijl Hamza er een schakeljaar geneeskunde studeert.
Waarom bleven ze zo lang in Turkije, als zij werkte voor een Britse tv-zender? ‘Omdat ik geloofde dat we spoedig zouden kunnen terugkeren naar Syrië. Toen we Aleppo verlieten, dachten we dat het hooguit enkele maanden zou duren voor we konden terugkeren. Het leven in Turkije was niet bepaald geweldig en ik was bang dat we er zouden vastlopen. Pas na een jaar in Turkije beseften we dat we een nieuwe stap moesten nemen. Toen ik was bevallen van ons tweede kindje, konden we geen paspoort voor haar krijgen. Het enige wat ik had, was een papier dat bewees dat ze in Turkije was geboren, maar haar naam stond er niet eens op. De Syrische ambassade in Istanbul weigerde haar te registreren, wegens onze activiteiten in Syrië.’
‘Uiteindelijk moesten we de sprong wagen: ik ben met Hamza en Sama naar Londen gereisd, zonder Taima, die toen nog maar één jaar oud was. Pas na vijf maanden kregen we asiel en konden we haar gaan halen. Zoiets wens je geen enkele moeder toe.’
Hoe kan het dat mensen die de hel op aarde hebben overleefd, vervolgens nog eens door het vagevuur moeten van de Europese asielaanvragen? Het blijft haar ter harte gaan. Niet lang voor ons Skypegesprek was ze als journaliste afgereisd naar het geplaagde Griekse vluchtelingenkamp in Moria, om er lotgenoten te spreken. ‘Dat was een harde confrontatie. Waarom heb ik het recht om hier in het Verenigd Koninkrijk te zijn, en zij niet? Zou ik niet ook in dat kamp moeten zitten?’
‘Als Europa vluchtelingen zozeer haat en ons zo graag weg wil, dan wil ik daar gerust begrip voor opbrengen. Wij willen niets liever dan terugkeren naar Syrië. Maar we kunnen niet terugkeren naar gebied onder controle van het regime. Gooi Assad buiten en wij keren terug, geen probleem.’
Het maakt de activiste in haar wakker, de vrouw die jaren geleden al op straat kwam tegen onrecht. ‘Wil je geen Syriërs opvangen, verwijder dan Assad. Wil je Assad niet verwijderen, stop dan ten minste de inmenging van andere landen. In 2014 kwamen we heel dicht bij de omverwerping van het regime in Syrië. Europa keek de andere kant op, terwijl Rusland zich begon te moeien. Het resultaat is een land dat de facto niet meer bestaat. Russische en Iraanse milities controleren het hele land en wonen in onze huizen, terwijl ze beslag leggen op olie en gas. Het regime is ingestort. Ondertussen horen we de Europese landen alleen maar praten. Vol verontwaardiging, maar actie zien we niet.’
Sneeuw op de Bougainvillea
Al-Kateab zou niets liever willen dan terugkeren, zegt ze. Maar terugkeren naar wat? Aleppo, waar ze met Hamza droomde van een gezin en een toekomst, ligt in puin. ‘Ik weet nog perfect hoe ik me voelde op de dag dat ik het huis van onze dromen vond, ons eerste huisje. Als ik denk aan Aleppo, zie ik dat huis voor mij. Ik zie de sneeuw op de Bougainvillea die we er plantten. Ik voel het huis, ik ruik de stad. Ik herinner me weer de grootse plannen die ik er koesterde.’
‘Ons piepkleine flatje in London staat vol met spullen die ons herinneren aan Aleppo en Syrië. Ik heb in de tuin weer een Bougainvillea geplant. Maar ik maak me geen illusies: mijn echte leven zal pas hervatten wanneer ik terug ben in Aleppo.’
Tranen wellen op in haar ogen, in de lage resolutie van Skype. ‘Het is makkelijk gezegd, de knop omdraaien en move on. Wij hebben er niet zelf voor gekozen om naar Londen te verhuizen. Ik wil niet vergeten wie ik allemaal ben verloren in Syrië, wie ik er allemaal heb zien sterven. En ik wil al helemaal niet vergeten en vergeven wat ons werd aangedaan. We willen gerechtigheid en we willen terug naar ons land. Dat zijn niet louter woorden: dat is precies waarvoor we zo lang hebben gestreden.’
‘Met deze film wilde ik mijn dochtertje vertellen waarom al deze ellende de moeite waard was. Maar nu ben ik niet zo zeker meer. Zijn onze vrienden Gaith en Omar voor niets gestorven? Zij zouden nu bij hun familie moeten zijn, met hun universiteitsdiploma op zak. Zoveel mensen zijn we kwijt. Een heel land is opgeofferd. Aan al die mensen die zijn gestorven door het regime, zijn we het verschuldigd om vol te houden en te geloven dat er een dag komt dat we kunnen terugkeren naar het vrije Syrië.’
Tegelijkertijd moet Al-Kateab een nieuw leven opbouwen voor Sama en Taima. Kinderen wachten niet. ‘Sama gaat hier naar school, ze is dol op Londen, ze praat graag Engels. Diep in mijn hart wil ik niet liever dan ooit terugkeren naar Aleppo. Tegelijkertijd moet ik hier in Londen ook een thuis maken en mijn twee dochters het gevoel geven dat ze veilig zijn en hier een normaal leven kunnen opbouwen. Dat is een bijna onmogelijke tweespalt, maar het moet nu eenmaal.’
Enkele van de meest aangrijpende scènes in de film tonen volwassenen die de kleine Sama opbeuren terwijl er raketten inslaan in de buurt. Hoe kun je zo sterk blijven? ‘Als je kijkt naar het gezicht van je kind, vergeet je alle ellende om je heen. Dat geldt voor alle ouders. Voor hen zijn we sterk gebleven. Geen enkele ouder wil zoiets meemaken en ik wens het niemand toe. Maar als het jou overkomt, in jouw land, in jouw huis, stel je vast dat je toch doorbijt.’
Omdat je geen keuze hebt? ‘Je hebt net wel een keuze. Je kiest ervoor om vol te houden, om te geloven dat het recht ooit zal zegevieren. Dat het niet allemaal voor niets is geweest.’
Jeroen Struys
‘Aan al die mensen die zijn gestorven door het regime, zijn we het verschuldigd om vol te houden en te geloven dat er een dag komt dat we kunnen terugkeren naar het vrije Syrië’
‘Mijn vader is Rudy Giuliani, een bekentenis die ik doorgaans zeker opspaar tot bij een tweede date’, schrijft Caroline Giuliani, in een opiniestuk voor het magazine Vanity Fair. Rudy Giuliani, de voormalige burgemeester van New York, is de persoonlijke advocaat van president Donald Trump en een van zijn felste medestanders. Dochter Caroline noemt haar vader een ‘polariserende burgemeester die de persoonlijke bulldog is geworden van de president’.
Dat klinkt genadeloos, en Caroline Giuliani geeft ook toe dat haar verstandhouding met haar vader moeilijk ligt. Al sinds haar prille jeugd hebben ze moeilijke gesprekken over thema’s die haar na aan het hart liggen, zoals holebi- en transgenderrechten. Haar vader, zo schrijft ze, vond altijd wel een manier ‘om de Republikeinse partijlijn van het moment te verdedigen’.
Caroline Giuliani woont in Los
Angeles en is auteur, regisseur en actrice. Ook in het verleden stak ze haar sympathie voor de Democraten niet weg. Vier jaar geleden steunde ze Hillary Clinton en in 2012 stemde ze voor Obama. Nu gaat ze een stap verder, door in een tijdschrift een uitdrukkelijke oproep te lanceren om voor Joe Biden en Kamala Harris te stemmen.
In haar opvallende artikel stelt Giuliani’s dochter dat ze goed begrijpt dat mensen zich overdonderd of apathisch voelen tegenover deze verkiezing, maar ze waarschuwt haar mede-Amerikanen dat weglopen het probleem niet oplost. ‘We moeten terugvechten. De enige manier om een einde te maken aan deze nachtmerrie is te gaan stemmen. Er is hoop aan de horizon, maar alleen als we Biden en Harris verkiezen.’
Geen jaknikkers voor Biden
De filmmaakster zegt goed te beseffen dat veel progressieven ongelukkig zijn met Biden, die voor hen te veel een centrumpoliticus is. Giuliani geeft toe dat zij eveneens tijdens de Democratische voorverkiezingen andere kandidaten boven Biden verkoos, maar zegt dat ze weet wat er op het spel staat en ervan overtuigd is dat Biden ieders president wordt als hij wordt verkozen. ‘We hangen met maar één vinger vast aan de rand van de afgrond, en een val wordt fataal.’
Ze schept vertrouwen in Biden omdat die, anders dan Trump, nu eens niet bang is om zich te omringen met mensen die het met hem oneens zijn, schrijft Caroline Giuliani: ‘Dat hij senator Kamala Harris koos als running mate, terwijl zij het tijdens de voorverkiezingen juist tegen hem opnam, spreekt boekdelen over het soort van inclusieve president die hij zal zijn.’
De opvallende oproep van de dochter van een Republikeinse coryfee om voor de Democraten te gaan stemmen, illustreert sterk hoezeer het gepolariseerde klimaat in de VS ook families in kampen heeft verdeeld. Zo doet het verhaal van de Giuliani’s onvermijdelijk denken aan de politieke onenigheid in de familie Conway. Kellyanne Conway was tot voor kort een van Trumps belangrijkste adviseurs, terwijl haar man George – een prominente, conservatieve advocaat – juist Trumps bloed kan drinken. George Conway is medeoprichter van ‘The Lincoln Project’,
‘De enige manier om een einde te maken aan deze nachtmerrie is te gaan stemmen'
Caroline Giuliani
Auteur, regisseur en actrice
een Republikeinse protestgroep die Trumps herverkiezing probeert te verhinderen. Hun tienerdochter Claudia schreef in augustus op Twitter dat de baan van haar moeder haar ‘leven kapotmaakt’. Kellyanne Conway trok zich daarop terug als adviseur van de president en ook haar man George zette een stap terug uit The Lincoln Project.
Behalve die actiegroep is er ook nog Republican Voters Against Trump (RVAT), een actiegroep van conservatieve Amerikanen die expliciet oproept om tegen Trump te stemmen. In september voegde ook Cindy McCain, de weduwe van de Republikeinse senator en voormalig presidentskandidaat John McCain zich bij die conservatieven die hardop zeggen dat ze voor Joe Biden zullen kiezen.