‘Als je zo strikt bent, begraaf je Beckett’
Vrouwen mogen niet wachten op Godot. En aan de teksten van Samuel Beckett mag geen zin worden veranderd. Dat vond de Ierse auteur zelf en die lijn volgen zijn erfgenamen. Terecht streng of ouderwets bekrompen?
Silent Faces, een Brits theatergezelschap van twee vrouwen en een non-binaire acteur, wilde graag Wachten op Godot opvoeren. Maar dat was vergeefse moeite. De zwervers Vladimir en Estragon, de bazige Pozzo en zijn knecht Lucky: volgens auteur Samuel Beckett mogen alleen mannen hen spelen, in het geval van de zwervers liefst met bolhoeden. ‘Als niet-mannen deze rollen spelen, lijkt het alsof het stuk alleen nog daarover zou gaan en niet meer over existentiële kwesties’, vertelde de non-binaire acteur Jack Wakely deze week aan de Britse krant The Guardian.
‘Vrouwen hebben geen prostaat’, verklaarde Beckett in 1988, een jaar voor zijn dood. Daarmee verwees hij naar Vladimir, die in het stuk om de haverklap moet plassen. Die uitspraak deed hij toen de Toneelschuur in Haarlem Wachten op Godot wilde opvoeren met een vrouwelijke cast. Beckett spande een kort geding in, maar een Nederlandse rechter oordeelde dat de integriteit van het stuk niet geschonden werd. Na zijn dood zouden elders nog rechtszaken over deze kwestie volgen. Soms werd het verbod gehandhaafd, soms afgewezen.
Taalkundig spitsvondigheidje
Wakely vindt Becketts verantwoording maar flauwtjes. ‘Er zijn nog zoveel redenen waarom iemand hoogdringend zou moeten plassen.’ Dat is niet alleen iets voor mannen met een prostaataandoening.
‘Het is verschrikkelijk dat vrouwelijke casts worden geweigerd’, reageert Tom Dewispelaere, als we hem het Britse voorval voorleggen. Met Olympique Dramatique speelt hij samen met drie mannelijke acteurs Wachten op Godot in de Antwerpse Waagnatie. Ook in hun contract met het Beckett Estate staan enkele eisen. Zo mag geen zin veranderd worden in het stuk. Op scène moet er ook een boom zijn, waaraan Vladimir en Estragon wachten op de geheimzinnige Godot. Geen onoverkomelijke eisen, volgens Dewispelaere. ‘Ik zou aan deze tekst geen zinnen willen veranderen of mijn eigen mening toevoegen. De tekstpartituur is prima zoals ze is.’
Toch veroorloofde Olympique Dramatique zich een taalkundig spitsvondigheidje. Pozzo spreekt meerdere talen door elkaar. ‘Daarvoor hebben we niet alleen de erkende Nederlandse vertaling gebruikt, maar ook geplukt uit de gecertificeerde Duitse, Franse en Engelse vertalingen. We hebben Pozzo bijeen gepuzzeld.’ (lacht)
Maar wat met het nummer ‘Rains on me’ van Tom Waits, dat Tom Dewispelaere (Estragon) en Tom Van Dyck (Vladimir) zingen tussen de twee acts? Eiste Beckett niet dat zijn stuk gespeeld zou worden zonder muziek? ‘Ach, als de Beckett-politie ons hiervoor in de gevangenis wil steken, moet ze dat maar doen’, zegt Dewispelaere.
Die ‘politie’, dat zijn Edward Beckett (de neef van Samuel) en Irène Lindon (dochter van Jérôme Lindon, de originele uitgever van Beckett bij Les Editions de Minuit) die de plak zwaaien bij het Beckett Estate. ‘Zij
Tom Dewispelaere zijn nog strikter dan Beckett zelf’, zegt theatermaker Kris Verdonck, die al meerdere teksten van Beckett opvoerde. ‘Ik begrijp dat ergens, omdat ze na Becketts dood niet zelf de artistieke onderhandelingen wilden voeren. Zijn toneelstukken, met alle regieaanwijzingen, zijn net een choreografie.’
En toch vindt Verdonck die eisen vooral beperkend. ‘Je mag niets bewerken, je kan er je eigen ding niet mee doen. Door het zo strikt te houden, begraven de erfgenamen Beckett. Het gevolg is dat jonge mensen niet meer in aanraking komen met een van de grootste toneelschrijvers.’
Volgens Pim Verhulst, onderzoeker aan de Universiteit Antwerpen en verbonden aan het Beckett-archief, zijn de strenge opvoeringseisen er paradoxaal genoeg om Becketts stukken voor vele interpretaties open te houden. Maar in de genderrichtlijnen was Beckett strikt. ‘Zo weigerde hij dat de vrouwelijke hoofdrol in zijn toneelstuk Happy days werd gespeeld door een
man. Het werkt dus in beide richtingen.’
Nog 39 jaar wachten
Advocaat Herman Croux, gespecialiseerd in auteursrecht en opvoeringscontracten, twijfelt of zo’n genderverbod rechtsgeldig is. Het botst met het non-discriminatiebeginsel. ‘Stel dat een auteur beslist dat rollen alleen gespeeld mogen worden door witte of zwarte mensen. Dat zouden we ook discriminatie vinden.’
Silent Faces blijft ondertussen niet bij de pakken zitten. In november speelt het in Londen Godot is a woman, een eigen stuk over de rigide genderopvattingen van Beckett. Of zoals Wakely zei in The Guardian: ‘Het is ironisch dat we zo lang moeten wachten op Wachten op Godot’. Tot eind 2059 om precies te zijn, zeventig jaar na Becketts dood. Dan vervalt het auteursrecht en staat veranderen vrij.
‘Als de Beckett-politie ons in de gevangenis wil steken, moet ze dat maar doen’ Acteur Olympique Dramatique