Als de zuivering begint

In het ene land zijn ze gek op varkenspoot, een blad kool en gestampte aardappelen met gesmolten boter. Elders houden ze het bij linguine met tomatendobbelsteentjes, gesnipperde basilicum en voor de zottigheid een druppel olijfolie. Nationale delicatessen verschillen nogal in de Europese Unie met haar 27 lidstaten, 24 officiële talen en nog veel meer landschappen, culturen en geschiedenissen. De Unie barst van de diversiteit en die beperkt zich niet tot variaties in klederdracht of culinaire voorkeur. Precies vanwege uiteenlopende ervaringen en gevoeligheden, prioriteiten en belangen, wordt ook op politiek vlak grondig van mening verschild, binnen en tussen de landen. In het Europees Parlement zitten ongeveer tweehonderd partijen met een bonte kluit opvattingen, caleidoscopisch door elkaar heen.

Er is altijd onenigheid geweest in Europa. Om de spanningen op te lossen, begaven we ons in het verleden op gezette tijdstippen naar het slagveld om er elkaar de keel af te snijden. Na de Tweede Wereldoorlog spraken we af om de strijd voortaan aan de onderhandelingstafel te voeren. De diversiteit gomden we evenwel niet weg. Integendeel, we erkenden dat al die verschillen ook een rijkdom vormen. Helemaal vooraan in het Europese verdrag staat dat de Europese samenwerking gebaseerd is op menselijke waardigheid. Dat betekent dat iedereen recht heeft op een eigen politieke, religieuze of seksuele voorkeur en elke mening aan bod kan komen in het parlement, in de krant, in het maatschappelijke leven en desnoods in de rechtbank. Het gevolg is dat wij veel palaveren en dat het er bij de besluitvorming dikwijls traag en stroperig aan toegaat. Naar alle visies luisteren is een slepende onderneming en beslissingen zijn onvermijdelijk compromissen. Europa besturen is vermoeiend en uitputtend.

Het kan ook anders. China neemt sneller besluiten. Wat de leidende partij beslist, wordt wet. Naar de mening van Oeigoeren of Tibetanen wordt niet gevraagd. Rusland wordt evenmin zoals Europa geregeerd. Wie president Vladimir Poetin tegenspreekt, moet opletten voor novitsjok of polonium, en kritische journalisten vallen nogal dikwijls uit het venster van hoge gebouwen.

In de Unie worden we daarentegen de hele tijd geconfronteerd met andere opvattingen, die we niet zomaar kunnen negeren. We worden er permanent toe gedwongen om het eigen gelijk in vraag te stellen, andere zienswijzen in rekening te brengen en beter te argumenteren. Dat is trouwens wel vaker de motor achter duurzame vooruitgang, ook al hebben we hier het omgekeerde gevoel en menen we altijd hopeloos achterop te hinkelen. In de wetenschap gaat het net zo: een doorbraak komt er als een onderzoeker begint te twijfelen aan het eigen oordeel en de gebruikelijke opvattingen.

Aan de basis van ons model ligt dus de aanvaarding van verschillen. Respect voor de rechtsstaat is daar onlosmakelijk mee verbonden. Iedereen verdient een faire behandeling, wat zijn meningen en voorkeuren ook zijn. Al enige tijd zijn er zorgwekkende ontwikkelingen aan de gang. Het begint met polarisering, een electorale strategie die bij veel partijen, overal in de Unie, populair wordt. In plaats van de wijde verscheidenheid en de veelheid aan opvattingen te onderkennen, zijn er ineens nog maar twee kanten: die van het eigen vak en al de rest. Nuance verdwijnt en er blijft alleen zwart of wit en goed of kwaad. Debatten worden scheldpartijen. Er wordt gesplitst en verdeeld en de grond om naar compromissen te zoeken, verdwijnt.

Als zo’n partij dan aan de macht komt, zet ze de volgende stap: wie niet in het juiste kamp zit, zal het voortaan moeilijk krijgen. Alternatieve opvattingen horen niet in de media te komen, wie andersgeaard is, heeft geen plek meer, universiteiten moeten gezagsgetrouw zijn, en – het meest zorgwekkend van al – de rechtbanken worden gezuiverd. Als rechters een oordeel vellen dat de regeringspartij niet bevalt of pleziert, worden ze met pensioen gestuurd, ontslagen of gestraft. Daarmee wordt de bodem uit ons bestuursmodel geslagen.

Het is daarom van groot belang dat de EU optreedt tegen de ontwikkelingen in Polen en Hongarije. Niemand verplichtte die landen om tot de Unie toe te treden. Het was een keuze, niet alleen voor financiële steun die in de tientallen miljarden loopt, maar ook voor de democratie en voor de rechtsstaat. Achteruitkrabbelen mag niet meer.

Vandaag bezoekt de Poolse premier Mateusz Morawiecki het Europees Parlement, de arena waar het goddank kletteren kan en waar uiteenlopende meningen zonder ophouden botsen, wringen en schuren. Nu moet het zich evenwel, bij uitzondering, eensgezind opstellen in de veroordeling. Waar de rechtsstaat verdwijnt, wordt geknaagd aan de sokkel waarop de hele Europese integratie rust. Nu gaat het om zelfbehoud.

Waar de rechtsstaat verdwijnt, wordt geknaagd aan de sokkel waarop de hele Europese integratie rust

Hendrik Vos doceert Europese studies aan de UGent. Zijn column verschijnt tweewekelijks op dinsdag.