Gesjacher in achterkamers: hoe de rode lijst van vervuilende boerderijen tot stand kwam
Het stikstofdebat gaat alleen nog over de ‘rode lijst’ van gedupeerde landbouwbedrijven. Een reconstructie van hoe die lijst tot stand kwam, is verhelderend. Jarenlang werden in besloten kamers pogingen ondernomen om natuur te onderwerpen aan de belangen van de landbouw. Die aanpak dreigt nu in ons gezicht te ontploffen.
Het politiek explosieve stikstofdossier is de voorbije weken herleid tot één kwestie: de beruchte ‘rode lijst’, die in een nevel van mysterie blijft gehuld. De lijst bevat 41 landbouwbedrijven met een hoge impact op waardevolle natuur. Die moeten sluiten, wat tot consternatie leidt.
Om te begrijpen hoe die lijst ontstaan is, moeten we twintig jaar terug in de tijd. In opdracht van Europa begon Vlaanderen toen met de afbakening van zones waar kwetsbare topnatuur beschermd zou worden. Die ‘speciale beschermingszones’ werden ingeschakeld in het Europese netwerk van Natura 2000-gebieden.
De gebieden moeten voldoende robuust zijn om ze in stand te kunnen houden. Op gewestelijk niveau werden daarom instandhoudingsdoelen vastgelegd: die turfden hoeveel extra habitat (zoals heide of bos) zou worden gecreëerd en beschermd, en hoe groot het aandeel van de kwetsbare soorten binnen die habitat moest zijn. Menselijke activiteit, met name landbouw, is er nog mogelijk, zolang ze de beschermingsdoelen niet in de weg staat.
Ingenieurs tegen ecologen
Dat ging nog vrij vlot. Maar toen de Vlaamse streefdoelen vertaald moesten worden naar lokale actie, werd het lastiger. Aanvankelijk werd per gebied gekeken wat de specifieke noden waren. Wat zijn de aanwezige biotopen, wat is nodig om ze te herstellen, wat is het potentieel en wat zijn de bedreigingen van een gebied? Dat soort maatwerk is logisch, want natte heide functioneert anders dan een gemengd bos. Voor die oefening, die tussen 2009 en 2014 plaatsvond, zaten betrokken actoren zoals het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (Inbo), het Agentschap Natuur en Bos (ANB), Natuurpunt, Voka, de Boerenbond en de kleinere boerenvakbond ABS samen rond de tafel. Het leidde tot hoogoplopende discussies. Vrij snel bleek dat natuurbescherming de belangen van economie en landbouw niet in de weg mocht staan.
Omdat de gesprekspartners er niet uit kwamen, werd beslist het proces te objectiveren door er een computermodel op los te laten. In dat ‘zoekzonemodel’, dat door de Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek werd ontwikkeld, werd een hoop parameters ingebracht. Daarna berekende de computer op welke plaatsen of ‘zoekzones’ nieuwe natuur gecreëerd zou worden.
Vrij snel barstte een strijd los tussen de ‘ingenieurs’, die ervan overtuigd waren dat de modelmatige aanpak de enige objectieve manier was om die complexe oefening te maken, en de ‘ecologen’, die vonden dat natuur zich niet in modellen liet vangen. Want uit het model, dat de gebieden indeelde in pixels van 1 hectare, kwamen soms absurde zaken. Zo werd in de Demervallei bijkomstig nat bos niet in het dal gepland, wat logisch zou zijn, maar op drogere gronden hogerop, omdat in het dal al een landbouwbedrijf zat. In het Turnhouts Vennengebied werden kleine snippers heide verspreid ingekleurd in een intensief landbouwgebied, wat ecologisch weinig steek houdt.
Toch ging Vlaanderen, als enige in Europa, door met de modelmatige aanpak. Wie daar kritiek op had, werd uit de gesprekken geweerd.
Schuiven met pixels
Naarmate de denkoefening over de bescherming van kostbare natuur vorderde, kwam stikstof nadrukkelijker bovendrijven als boosdoener. Hier komt de rode lijst in beeld. Stikstofneerslag in natuurgebied wordt in grote mate veroorzaakt door veeteeltbedrijven. Met name de Boerenbond zag de bui hangen, en besefte dat natuurbescherming grote gevolgen kon hebben voor de landbouwers. Op vraag van de Boerenbond werd toen beslist om klaarheid te scheppen, en de impact van elk landbouwbedrijf op beschermde natuur in te schatten. Dat zou gebeuren door de bedrijven een groene, oranje of rode code
te geven. Rood betekende dat een bedrijf voor meer dan 50 procent bijdroeg aan de kritische stikstoflast van een natuurgebied. Die bedrijven moesten sluiten of verhuizen. Dat hield in dat andere landbouwbedrijven met rust gelaten zouden worden.
In het computermodel werden de data van de landbouwbedrijven ingevoerd: het type stallen, het aantal dieren, de afstand tot het natuurgebied. Er werd zowel gekeken naar de impact op bestaande natuur als op de toekomstige natuur in de zoekzones. Na verschillende ‘runs’ van het model, waarbij nog verfijningen werden aangebracht in de berekeningswijze, rolde een rode lijst uit de computer. Daarop stonden 134 piekbelasters: 41 met impact op de bestaande habitat, 93 met impact op de zoekzones. 1.421 bedrijven kregen een oranje code, wat betekende dat ze hun stikstofemissie flink moesten terugschroeven.
In oktober 2014 kregen de landbouwers een brief in de bus met het verdict. Toen barstte de bom. Zowel bij de boeren als bij lokale bestuurders was grote consternatie: de rode lijst was veel te lang. De marsorders, onder meer vanuit het kabinet van toenmalig minister van Leefmilieu en Landbouw Joke Schauvliege (CD&V)
– onder wier auspiciën de hele operatie verliep – waren duidelijk: de lijst moest korter.
Dat kon door te schuiven met de zones. Door de pixels van de zoekzones wat te verleggen, konden landbouwbedrijven worden vrijgespeeld. Zo werd gebied per gebied aan ‘maatwerk’ gedaan. Alle betrokWant kenen – ook de natuurmensen – vonden het verdedigbaar op die manier de pil voor de boeren te vergulden, als de ecologische doelen maar niet in het gedrang kwamen. Voor de meesten rond de tafel gebeurde die oefening anoniem – ze wisten niet welke bedrijven achter de cijfers zaten.
Na tientallen runs van het computermodel werd halfweg 2015 afgeklopt op een nieuwe rode lijst, met nog 58 bedrijven. Een kleine 80 veehouderijen waren gered. Van die 58 zijn er nu nog 41 over – de rest ging de voorbije zeven jaar in op het aanbod zich te laten uitkopen of met steun van de overheid een reconversie uit te voeren.
Vogelvrij
Iedereen was het erover eens dat de sluitingen tot een minimum beperkt moesten worden. Toch blijven veel betrokken spelers zeven jaar later met een bitter gevoel achter. Er is zo hard geprutst aan het model, dat de uitkomst ecologisch nog weinig steek houdt. Om de belangen van de landbouw te vrijwaren, is de natuur in veel gebieden volledig versnipperd. Door het schuiven met de pixels, kwam natuur vaak toch op minder kansrijke plekken te liggen. Op die manier kloppen de cijfers in de Vlaamse natuurboekhouding wel, maar in de realiteit gaat de situatie er zienderogen op achteruit.
Bovendien heeft Vlaanderen de minimumdoelen die nodig zijn om kwetsbare natuur in stand te houden gehanteerd als strikte bovengrens. Concreet betekent dat: in de zoekzones creëren we bijkomende natuur, daarbuiten niets meer. De rest van de speciale beschermingszones is volgens sommige ecologen vogelvrij verklaard: daar kunnen opnieuw landbouwactiviteiten plaatsvinden, wat de gebieden verder onder druk zet.
Ook bij de vertegenwoordigers van de boeren is niet iedereen gelukkig. Met name bij de kleine boerenvakbond ABS speelt het gevoel dat ze in de fuik van de machtige Boerenbond gedreven zijn. Al jaren hamert het ABS erop dat we om landbouw en natuur te verzoenen de omslag moeten maken naar een ander type landbouw. Dat stelden ze eerst binnenskamers, op de vele overlegrondes, maar sinds enkele jaren ook nadrukkelijk op publieke fora.
Het omgekeerde gebeurde. Men dacht van het probleem af te zijn door 58 bedrijven te offeren op de rode lijst. Ondertussen kreeg de industriële landbouw een vrijbrief om door te gaan op het pad van de schaalvergroting. Al tijdens de oefening met het computermodel begon het verschillende stakeholders te dagen dat deze aanpak vroeg of laat in ons gezicht zou ontploffen. Er werden te weinig ambitieuze inspanningen opgelegd om de totale stikstofdruk in Vlaanderen te verlagen. Omdat het probleem toen niet ten gronde werd aangepakt, moet nu veel drastischer worden ingegrepen. Voor jonge boeren zijn er nauwelijks nog groeikansen.
Vergiftigd geschenk
Met die historie in het achterhoofd, is het verbazend vast te stellen dat het debat zich nu toespitst op de rode lijst. Iedereen, de Boerenbond op kop, heeft die lijst gewild. Er is al zwaar in gesnoeid. De ijver om zo veel mogelijk landbouwbedrijven van de lijst te halen, heeft ook een pervers effect. Wie van rood naar oranje ging, mag blijven boeren, maar moet wel zwaar investeren om de stikstofuitstoot terug te dringen. Omdat dat voor velen onhaalbaar is, komt het in de praktijk vaak neer op een uitdoofbeleid. Volgens insiders zou dat voor veel boeren wel eens een vergiftigd geschenk kunnen zijn.
Bovenal is die strijd om het vrijwaren van de rode lijst een achterhoedegevecht. volgens experts halen we met de minimale ambitie waarmee Vlaanderen deze opdracht heeft aangevat nooit de doelen die Europa ons oplegt. Veel natuurgebieden zijn in slechte staat en blijven achteruitgaan. Vroeg of laat vallen we door de mand. Dan volgen nog meer arresten en ingebrekestellingen vanuit Europa. Het stikstofakkoord zet grote passen in de goede richting, maar experts die van bij het begin bij dit verhaal betrokken zijn, vragen zich af of het zal volstaan om recht te trekken wat structureel scheef is gegroeid.
Het lastige stikstofdossier is overigens nog maar het begin. Volgende maand komt de Europese Commissie met een voorstel voor een nieuwe Europese natuurherstelwet, als onderdeel van de Green Deal. Die wet zal bindende doelen vastleggen voor kwalitatieve natuur in alle lidstaten. Volgens het voorstel dat nu op tafel ligt, zouden de lidstaten tegen 2030 aan 30 procent beschermde natuur moeten komen – waarvan een deel op zee. Elke lidstaat zal daarvoor nationale natuurherstelplannen moeten opstellen.
Als die wet erdoor komt, moet Vlaanderen een gigantische sprong maken. Vandaag komen we niet in de buurt van 30 procent. Met alle waardevolle natuur in Vlaanderen, waarvan een groot deel zonevreemd, zitten we volgens gegevens van het Inbo aan 21 procent. Om die 9 procent extra te vinden, zouden alle sprokkels zonevreemde natuur beschermd moeten worden, en moeten we de Natura 2000gebieden integraal inzetten voor natuur. Geen gegoochel met zoekzones meer, maar alles opvullen.
Vandaag bestaat een kwart van de Natura 2000-gebieden nog uit landbouwbedrijven. In het licht van de opdracht die voor ons ligt, waarschuwen experts, is de rode lijst nog maar een begin.
Op de oorspronkelijke rode lijst stonden 134 bedrijven. De bom barstte, de marsorders waren duidelijk: de lijst moest korter
Bij de kleine boerenvakbond ABS speelt het gevoel dat ze in de fuik van de machtige Boerenbond gedreven zijn