Biologe Mariken Heitman krijgt Libris Literatuurprijs
Met van Mariken Heitman bekroont de jury van de Libris Literatuurprijs een ‘verbluffend rijke ideeënroman’ waarin de geschiedenis van de landbouw en het zoeken naar genderidentiteit ingenieus met elkaar verweven zijn.
Mariken Heitman is bioloog, en dat is aan haar romans te zien. Het hoofdpersonage uit haar debuut Wateraap (2019) is Elke, een jonge biologe die op zoek gaat naar de missing link tussen de mens en de aap. Zelf voelt ze zich verdwaald: is ze een man of een vrouw, of allebei, of geen van beide? Ook in het surrealistische Wormmaan weeft Heitman twee verhaallijnen door elkaar. Ze voert je enerzijds 9.000 jaar terug in de tijd, naar het begin van de landbouw. Ra, een androgyne jonge vrouw, ontvlucht haar eigen gemeenschap, die is getroffen door een niet nader genoemde ramp, en wordt door de bewoners van de nederzetting waar ze belandt voor een man aangezien. Ra wordt aanvaard omdat haar bijzondere krachten worden toegeschreven, en omdat ze erwtenplantjes heeft meegebracht: een veelbelovend nieuw gewas in tijden van droogte en dreigende hongersnood.
Beugelbeha’s
In alternerende hoofdstukken maken we kennis met Elke, zaadveredelaar van beroep en een kei in haar vak. Zij heeft zeven jaar gespendeerd aan de ontwikkeling van een superieur pompoenras. Alleen kan ze dat niet vermarkten omdat een concurrerend bedrijf haar net te vlug af is geweest. Ontgoocheld vertrekt ze met een zak erwten van een soort die dicht bij de wilde oervariant ligt naar het vakantiehuisje van een oom op een Waddeneiland. Ze wil de domesticatie in de andere richting volgen, terug naar de oerversie van de erwt. Het is een symbool voor de zoektocht naar haar eigen oervorm, want net als haar naamgenote uit Heitmans debuut is ze op zoek naar haar genderidentiteit. Zoals Ra is ze eeuwig de ander, wordt ze door de bakker aangesproken met ‘jongeman’, ziet ze mensen twijfelend naar haar kijken. Voortdurend klinkt er een stem in haar hoofd, van ‘de vrouw
Jury Libris die ik nooit werd’, die haar toebijt dat het isolement dat ze voelt haar eigen schuld is. Dat ze beugelbeha’s moet dragen en wandelschoenen met een streepje roze, dat ze uniseks kleding moet vermijden en zich gecharmeerd moet tonen van iedere man.
Aanhoudende wind
Wat de twee verhalen verbindt, is de gedachte dat we aan tunnelvisie lijden door de ordening die we zelf hebben aangebracht. De groenten die we als biologisch zien, zijn het resultaat van 9.000 jaar menselijk ingrijpen. ‘Als we dat voor onze erwten kunnen inzien, waarom is dat voor gender dan zo moeilijk?’ stelt het juryrapport. ‘Je voelt de plaatsvervangende beklemming wanneer Heitman laat zien wat een dagelijkse worsteling het voor Elke is om niet te voldoen aan de verwachtingen die de buitenwereld van een vrouw heeft.’ Elke formuleert het zo: ‘Kijken vormt, zoals aanhoudende wind een vliegden scheef doet groeien. We boetseren elkaar en later onszelf in de gewenste vorm. Middelmatigheid is het veiligst. Maar als de klei hard is, valt er niet meer te boetseren.’
‘Dat Heitman twee grote culturele omwentelingen weet te verbinden via het cultiveren van niets minder en niets meer dan een erwt, is een triomf van literaire verbeeldingskracht. Dankzij dit simpele plantje, met zijn vlinderachtige blaadjes en bloemen als feestelijk paarse vaantjes, becommentarieert Heitman onze omgang met het ecologisch systeem en onze omgang met de menselijke verscheidenheid.’ Wormmaan, dat volgens de jury ‘qua vorm, inhoud en denkkracht zijn gelijke niet heeft’, haalde het zo van Nico Dros met Willem die Madoc maakte, Auke Hulst met De Mitsukoshi Troostbaby Company, Deniz Kuypers met De atlas van overal, Renée van Marissing met Onze kinderen en Lisa Weeda met Aleksandra. Heitman krijgt een cheque van 50.000 euro mee naar huis.
‘Dat Heitman twee grote culturele omwentelingen weet te verbinden via het cultiveren van een erwt, is een triomf van literaire verbeeldingskracht’