Martelaar voor de democratie
Een Poolse thriller rakelt op hoe het communistische regime een politieke moord onder de mat probeerde te vegen.
¨¨¨èè
Vandaag wekt Polen bewondering in Europa voor het gastvrije onthaal van Oekraïense vluchtelingen. Plots is vergeten dat het land recent nog frontaal botste met de Europese Unie over de manier waarop justitie en de vrije pers er aan banden worden gelegd en beïnvloed vanuit de politiek. Je moet er onvermijdelijk aan terugdenken wanneer de climax wordt bereikt in Leave no traces, een thriller die de kijker eraan herinnert hoe dat er precies uitziet, politiek gemanipuleerde pers, politie en justitie.
Voor de Poolse kijker zou dat allemaal niet zo ver in het geheugen mogen zitten. Op 12 mei 1983 ging de 18-jarige Grzegorz Przemyk zijn pas behaalde diploma vieren met vier vrienden in Warschau. Bij een politiecontrole werd hij samen met een vriend in een politiewagen gedwongen, waar ze klappen kregen. Eenmaal in het politiekantoor werd Przemyk zo hard met een matrak geslagen dat een officier in de kamer ernaast kwam vragen om iets minder lawaai te maken en hem bij voorkeur in de buik te meppen – dat dempt het geluid.
Een kreupel geslagen Przemyk werd vervolgens naar een psychiatrisch ziekenhuis gevoerd, waar zijn gealarmeerde moeder hem kwam weghalen. Twee dagen later overleed de jongen aan een darmperforatie.
De BBC pikte de moord door politie-agenten op, maar in de Poolse pers bleef het stil. Desalniettemin geloofden vele Polen dat Przemyk was vermoord door politie-agenten omdat hij de zoon was van de kritische dichter Barbara Sadowska. De begrafenis groeide uit tot een spontane massademonstratie bijgewoond door tienduizenden mensen.
Door al die aandacht kon het verdachte overlijden niet zomaar onder de mat worden geveegd. Er werd een schijnproces opgezet, waarbij het ministerie voor Binnenlandse Zaken, het hoofd van de politie en de rechters onder één hoedje speelden.
Grieks drama
Die waargebeurde feiten worden in de film verhaald vanuit het standpunt van Jurek, een fictief personage dat een optelsom is van de vier vrienden van Przemyk, die elk op hun manier getuige waren. Dat is een slimme scenariotruc om een complexe zaak te versimpelen, maar het laat de filmmaker ook toe om net complexiteit toe te voegen. Zo zie je dat Jurek zelfs zijn eigen ouders niet kan vertrouwen – de politiethriller kantelt in een Grieks drama.
De 38-jarige, voorheen weinig bekende Poolse regisseur Jan P. Matuszyński maakte eerder vooral documentaires. Vanuit die achtergrond vertrouwt hij erop dat hij kan raken simpelweg door de feiten zich langzaam te laten ontvouwen, ondersteund door een schitterende score van de Frans-Libanese jazzcomponist Ibrahim Maalouf. Hij neemt er, met tweeënhalf uur, uitgebreid zijn tijd voor, net zoals het communistische regime geduldig een web weefde. Zo toont hij hoe het complot almaar groteskere proporties aannam. The conversation van Francis Ford Coppola is niet veraf.
De werkelijkheid was nog straffer: een vriend van Przemyk werd op een gegeven moment door 240 geheim agenten gevolgd; zo’n twaalf vrienden en familieleden van hem werden gerekruteerd als informanten. Dat is de waanzin van de totalitaire staat, die er alles voor over heeft om de eigen fictie in stand te houden. Tot niemand die nog gelooft.
Przemyk werd in 2008 postuum geridderd door de toenmalige Poolse president Lech Kaczynski. Het is maar de vraag of hij ook voor de huidige regering nog geldt als de martelaar die deze film van hem maakt.
Een vriend werd door 240 geheim agenten gevolgd; zo’n twaalf vrienden en familieleden werden gerekruteerd als informanten