De triomf van de verliezer

De schutter in Uvalde, Texas heeft dan wel geen motief gegeven, dat neemt niet weg dat zijn daad door en door politiek was, schrijft Tom Naegels.

wereld zoveel radicale verliezers produceerde. De langdurige stagnatie van de Arabische landen, de vernederende overmacht van het Westen, in combinatie met een geloof dat je net vertelt dat je superieur bent aan de ongelovigen, leidden er volgens hem toe dat talloze jonge moslimmannen zwichtten voor het sirenenlied van de terreur.

Dezelfde redenering is perfect toepasbaar op blanke, extreemrechtse massamoordenaars. Wat is hun omvolkingstheorie anders dan een verhaal over mislukking en verlies? Het blanke volk sterft uit, de westerse cultuur verdwijnt. Nochtans is die superieur! Ziedaar dezelfde combinatie van grootheids- en ondergangswaan, die hen tot geweld drijft.

Maar wat met de eenzame schoolschutter, die geen ideologische motivatie heeft? Enerzijds klinkt Enzensbergers hypothese ook voor hem aannemelijk: hoe vaak wordt er niet over hem verteld dat hij gepest werd, dat hij weinig vrienden had, dat zijn leven nergens heen leek te gaan? Door een bloedbad aan te richten, slaagt hij erin voor één keer te heersen, te domineren. Anderzijds is zo’n louter psychologiserende verklaring ontoereikend. Bij een jihadi speelt de hele geschiedenis van de Arabische wereld een rol, maar bij een schoolschutter zou het genoeg zijn dat hij op zijn 18 nog geen liefje heeft?

Dat is ook niet hoe dergelijke daden geïnterpreteerd worden. Ondanks het ontbreken van een motief, of misschien wel daardoor, worden ook ‘zinloze’ moorden steevast politiek geduid. Met Texas in het achterhoofd herbekeek ik deze week Bowling for Columbine, de populaire documentaire van Michael Moore uit 2002 over de slachtpartij op Columbine High School, in Colorado, op 20 april 1999. Veel motief, behalve dat ze gepest werden, leken de daders niet gehad te hebben, en Moore onderstreept keurig dat ‘we wel nooit zullen weten wat hen bezield heeft’. Maar dat houdt hem niet tegen om het lege canvas zelf in te kleuren. Hij gaat daar erg ver in: niet alleen bekritiseert hij de machtige wapenlobby, zoals iedereen, maar grote delen van de film gaan over het Amerikaanse buitenlandbeleid, de sociale afbraak, het slavernijverleden en de commerciële media. Ook al hadden de moordenaars van Columbine niet de bedoeling om aan systeemkritiek te doen, Moore maakt dat er dus wel van.

Ter rechterzijde gebeurt hetzelfde. Daar wijzen commentatoren graag naar de vele jongeren die opgroeien in eenoudergezinnen met afwezige vaders, naar een nihilistische populaire cultuur die geen normen en waarden meer overdraagt, en naar de spirituele leegte in de seculiere, individualistische, materialistische samenleving. Ook zij zien de impulsieve daad dus als een symptoom van een zieke samenleving. De dader heeft zich weliswaar niet bewust gekeerd tegen de sociale en politieke orde, maar zijn agressie komt er spontaan uit voort.

Het valt me op hoe sterk die analyses doen denken aan die over het succes van extreemrechtse partijen. In de 30 jaar dat die hoge scores halen in verschillende Europese landen, hebben waarnemers keer op keer hetzelfde verhaal verteld over hoe de gewone man – met de nadruk op man – aan zijn lot werd overgelaten in een alsmaar complexere, competitievere wereld. De goede jobs verdwenen naar het buitenland. Door neoliberale hervormingen verloor hij zijn sociale vangnet. Immigratie en nieuwe normen inzake gender en seksualiteit maakten hem cultureel onzeker. Vrouwen en minderheden leken erop vooruit te gaan terwijl zijn positie stagneerde. Zijn vertrouwde zekerheden ontglipten hem, hij voelde zich vernederd en mislukt. En al die tijd zag hij om zich heen een nieuwe klasse, die wél succesvol was in die nieuwe cultuur, en die hem de indruk gaf dat ze op hem neerkeek.

Geef toe: dat lijkt erg op het verhaal over de radicale verliezer. Voor deze mensen is zelfs een gelijkaardige naam bedacht: de verliezers van de globalisering.

Het enige verschil is dat er doorgaans wordt opgeroepen om begrip te hebben voor hun verlies, om naar hen te luisteren, en om mee na te denken over hoe zij opnieuw het gevoel kunnen krijgen dat ze een zinvolle rol hebben in deze samenleving. De radicale verliezer heeft, doordat hij kiest voor het gruwelijkste geweld denkbaar, dat recht verspeeld.

Bij een jihadi speelt de hele geschiedenis van de Arabische wereld een rol, bij een schoolschutter zou het genoeg zijn dat hij op zijn 18 geen liefje heeft?