Lelies zonder pesticiden, op rechterlijk bevel?

MILIEU België laat nog altijd het gebruik van door de EU verboden pesticiden toe, schrijven Hendrik Schoukens en Dries Verhaeghe.

Pesticiden worden gebruikt om ongewenste organismen te bestrijden. De term pesticide is een verzamelnaam voor gewasbeschermingsmiddelen en biociden. Gewasbeschermingsmiddelen worden vooral in de landbouw gebruikt, maar ook in tuinen. Denk aan herbiciden, fungiciden en insecticiden. De werkzame stof glyfosaat is zo’n veelbesproken onkruidbestrijder.

Het toenemende gebruik van pesticiden, de voorbije eeuw, bleef niet zonder gevolgen. Zo bleek onlangs dat in ons land 34 procent van het fruit gecontamineerd is met pesticiden van de schadelijkste categorie. We zijn koploper in Europa. In 2017 kwam uit een onderzoek naar het verdwijnen van insecten in beschermde gebieden in West-Europa een dramatische achteruitgang van de insectenpopulaties tussen 1989 en 2016 naar voren.

In een opiniebijdrage (DS 29 december 2021) wees Hans Van Dyck op de belangrijkste oorzaken: stikstof en pesticiden. Hij verwees naar een Duitse studie over de blootstelling van insecten aan bestrijdingsmiddelen. Vliegende insecten in 21 natuurreservaten droegen op hun lijfjes residu’s van 47 verschillende pesticiden. Hoe groter het aandeel intensieve landbouw in een straal van twee kilometer rond het reservaat, hoe meer residu’s op de insecten.

Bot vangen voor de rechter

Lange tijd was de wetgeving rond pesticidengebruik een staaltje van ondoorzichtige regelgeving. De voornaamste toelatingen voor de schadelijke stoffen werden getroffen op Europees niveau. Zo liet de Europese Commissie glyfosaat in december 2017 voor een beperkte periode van vijf jaar toe, en niet voor de gangbare periode van tien jaar. Maar die besluiten konden bizar genoeg niet voor de rechter worden bestreden. Ondanks verwoede pogingen om het Europese Hof van Justitie op andere gedachten te brengen, vingen de milieuverenigingen telkens bot als ze nieuwe toelatingen aanvochten. De Europese rechters weigeren al dertig jaar om milieuverenigingen toegang tot de rechtbank te verlenen. Dat wreekt zich in zo’n lobbygevoelige materie als het pesticidenbeleid, dat bijna immuun wordt voor rechterlijke controle.

Toch is er hoop. Vorig jaar trad een Europese wet in werking die milieuverenigingen wat slagkracht geeft om nieuwe toelatingen voor pesticiden aan te vechten. Ook op het nationale vlak beweegt er wat. Sinds 6 oktober 2018 zijn in ons land het gebruik en de verkoop van glyfosaat voor niet-professionele gebruikers verboden. Maar de grote winst valt bij het professionele gebruik te rapen. Afgelopen jaar werden in Nederland en Frankrijk twee baanbrekende arresten over pesticidengebruik uitgesproken. Ze waren gestoeld op de Europese milieuen natuurwetgeving, die hier, net als in het stikstofdossier, een belangrijke beleidshefboom kan vormen.

In Frankrijk veroordeelde de Raad van State eind 2021 de regering op basis van de Richtlijn Duurzaam Pesticidengebruik. Die richtlijn voorziet dat pesticidengebruik in waterwinningsen Natura 2000-gebieden verboden of geminimaliseerd moet worden. De richtlijn was omgezet in Frans recht, maar het pesticidenverbod kreeg geen uitvoering in de praktijk. Kan niet, oordeelde de rechter. De Franse regering kreeg zes maanden om alle verplichtingen na te komen.

In juni 2021 deed de Rechtbank Noord-Nederland uitspraak over lelieteelt vlak bij het Natura 2000-gebied Holtingerveld in Drenthe. De lelie staat symbool voor zuiverheid, maar de lelieteler moet flink pesticiden spuiten om zijn zuivere bolgewas te beschermen. De rechter besliste dat het gebruik van bestrijdingsmiddelen een impact had op het nabijgelegen Europees beschermd natuurgebied.

Een boeket voor Demir

Ook Vlaanderen moest die richtlijn omzetten. Dat gebeurde in het Decreet en Besluit Duurzaam Pesticidengebruik. Hoewel de Vlaamse wetgever in het decreet de opdracht gaf het gebruik van pesticiden in waterwinningsen Natura 2000-gebieden te verbieden of te minimaliseren, liet de regering na dat te doen.

Glyfosaat is voor niet-professionele gebruikers verboden, maar de grote winst valt bij het professionele gebruik te rapen

De Vlaamse regering overtreedt dus haar eigen regelgeving én de Europese. Misschien kriebelt het wel bij een milieuvereniging om dat, met de Franse uitspraak in de hand, voor de rechter af te dwingen. Voorts voorziet Vlaanderen ook niet in een vergunningsplicht voor teelten die pesticidengebruik meebrengen. Op basis van de Nederlandse uitspraak is een bufferzone van minstens twee kilometer rond de Natura 2000-gebieden een must. Ook hier krijgt de Vlaamse regering huiswerk.

Natura 2000-gebieden beslaan 12,3 procent van het Vlaamse grondgebied. Als we hierbij de waterwinningsgebieden optellen en vervolgens een bufferzone instellen, wordt zowat 15 procent van Vlaanderen pesticidenvrij. Een quick win voor minister Zuhal Demir (N-VA). Ze gaf eind mei alvast een goede aanzet met haar Bijenplan, maar harde wetgeving zal haar ambities ook in de praktijk omzetten. Een aangepast Besluit Duurzaam Pesticidengebruik belonen we graag met een boeket. Zonder lelies, dat spreekt.

Docent milieurecht (UGent) en schepen van Milieu (Groen) in Lennik; bestuurder milieuvereniging Dryade.