Aapmensenkerkhof miljoen jaar ouder dan gedacht
De wieg van de (aap)mens stond in oostelijk Afrika? Not so fast, zullen ze in Zuid-Afrika zeggen. Zeker nu blijkt dat daar al lang vóór de tijd van Lucy australopitheken rondliepen.
Van alle mensachtigen is het kleine aapmensje Lucy voor velen de bekendste, zo niet de enige die ze kennen. Het halve skelet van deze vrouwelijke australopitheek werd in 1974 opgegraven in Ethiopië. Haar faam dankt Lucy aan het feit dat ze de vroegste bekende mensachtige was toen ze werd gevonden – ze leefde 3,2 miljoen jaar geleden. Dat ze vernoemd werd naar een song van The Beatles draagt daar ongetwijfeld ook toe bij.
Vandaag worden Lucy en haar mede-australopitheken van de soort Australopithecus afarensis niet meer tot de vroegste mensachtigen gerekend, en ook niet tot de voorhoede van het geslacht der australopitheken dat vier miljoen jaar geleden opdook en dat twee miljoen jaar geleden het evolutionaire stokje doorgaf aan het geslacht Homo. Maar dat kan de vinders van Lucy moeilijk worden aangewreven: tot diep in de vorige eeuw behoorde haar skelet tot de oudste bekende fossielen van mensachtigen.
Toch waren voordien al oudere resten van australopitheken opgegraven, meldt het vakblad PNAS deze week. Paleoantropologen komen daarin aanzetten met een nieuwe datering voor Australopithecus africanus, een australopithekensoort die in zuidelijk Afrika leefde. De australopitheken kwamen daar vroeger voor dan tot nu toe werd gedacht. Veel vroeger zelfs, zomaar even een miljoen jaar.
Impact kosmische straling
De fossielen van A. africanus die nu opnieuw zijn gedateerd, werden al opgegraven in de eerste helft van de vorige eeuw. Dat gebeurde in ZuidAfrika, meer bepaald in de kalksteengrotten van Sterkfontein. Die grotten herbergen het grootste australopithekenkerkhof van Afrika (en dus van de wereld). De afgelopen eeuw zijn er honderden fossielen opgegraven – veel meer dan in Oost-Afrika, wat nochtans vaak wordt gezien als de bakermat van de mensheid.
In 1947 werd er een bijna intacte schedel van een A. africanus gevonden. De aapmens werd Mrs. Ples gedoopt, hoewel het geslacht onzeker is. Sommige paleoantropologen denken dat het skelet dat in de
De kalksteengrotten van Sterkfontein herbergen het grootste australopithekenkerkhof van Afrika
buurt werd opgegraven van dezelfde australopitheek was. Volgens hen is Mrs. Ples daarom de zuidelijke tegenhanger van Lucy. Al past die titel wellicht beter bij Little Foot, zoals de australopitheek werd genoemd waarvan in de jaren negentig het nagenoeg volledige skelet werd ontdekt in Sterkfontein.
De verbeterde ouderdomsbepaling is het resultaat van een relatief nieuwe dateringstechniek die de paleoantropologen hebben losgelaten op de kalksteen in de grotten van Sterkfontein. Met de techniek kan worden achterhaald hoelang gesteente al ondergronds heeft gezeten. Dit kan dankzij de invloed van de kosmische straling op bovengronds gesteente, waarbij een bombardement van deeltjes uit de atmosfeer bepaalde atoomsoorten in het gesteente omzet in andere. Door de onderlinge massaverhoudingen van die atoomsoorten te meten, kan de blootstellingsduur worden berekend, en dus de tijd bovengronds. Als de ouderdom van het gesteente bekend is, kan ook de tijd ondergronds worden bepaald.
Voor het gesteente waarin een groot deel van de australopithekenfossielen in Sterkfontein opgesloten zat, blijkt dat ongeveer 3,5 miljoen jaar te zijn geweest. Dit terwijl de eerdere datering, gebaseerd op naburig, jonger gesteente, bij een maximale ouderdom van 2,5 miljoen jaar uitkwam.
In het licht van de evolutie van de australopitheken betekent dit dat A. africanus al vroeg op het toneel verscheen – vroeger zelfs dan Lucy en haar soortgenoten van A. afarensis.
Betekent dit dat de wieg van de (aap)mensheid niet in oostelijk maar wel in zuidelijk Afrika stond? Dat is te voorbarig, want natuurlijk heeft ook in de Riftvallei in Ethiopië, Kenia en Tanzania het opgravingswerk niet stilgelegen, getuige bijvoorbeeld de vondst van resten van een australopithekensoort die bijna vier miljoen jaar geleden leefde (A. anamensis).
Aan de slag met DNA
Interessanter dan waar de eerste australopitheken uithingen, is het om te weten in welke mate de verschillende soorten aapmensen die verspreid over Afrika voorkwamen, verwant aan elkaar waren. Misschien kan australopitheken-DNA opheldering brengen, als paleogenetici er ooit in slagen om, behalve van uitgestorven mensensoorten zoals de neanderthaler, ook de genetische code van verdwenen mensachtigen te ontcijferen. De recente reconstructie van mammoetDNA van een miljoen jaar oud toont aan dat het idee niet helemaal van de pot gerukt is.