Brazilianen achten Bolsonaro medeplichtig aan Amazonemoorden
De brutale moord in het Amazonegebied op activist Bruno Pereira en journalist Dominic Phillips veroorzaakt een blijvend angstklimaat bij milieuactivisten en jaagt een schokgolf door Brazilië. De wijdverbreide verdenking dat president Bolsonaro medeplichtig is aan het drama, vergroot de onrust.
Terwijl miljoenen Brazilianen met de verdwenen mannen meeleefden, sloeg president Jair Bolsonaro een heel andere toon aan: volgens hem hadden Bruno Pereira (41), een van ’s lands beste kenners van de inheemse volkeren, en zijn Britse medereiziger Dom Phillips (57), een journalist die een boek aan het schrijven was over de bescherming van het Amazonewoud, daar niets te zoeken.
‘Twee personen in een motorboot in een uiterst woeste regio als deze? Zo’n avontuur bevelen we niet aan’, reageerde Bolsonaro toen er van de slachtoffers nog geen spoor was. ‘Er kan om het even wat met hen gebeurd zijn, een ongeluk of een executie.’
De woorden van de president hadden een verdachte bijklank. In Bolsonaro’s visie moeten zowel de inheemse volkeren als de natuur baan ruimen voor economische ontwikkeling, voor mensen als Pereira en Phillips is in zijn wereldbeeld geen plaats.
De moord op beide vrienden nabij het stadje Atalaia do Norte, in het door drugstrafiek, clandestiene mijnbouw, visserij en houtkap geteisterde grensgebied met Peru en Colombia, heeft het macabere voordeel dat ze het conflict nog eens in de schijnwerpers plaatst: wie verzet biedt tegen roofbouw is gewaarschuwd, op het hoofd van groene activisten en oorspronkelijke etnieën staat een prijs.
Winzucht en vernieling
Lang vóór Bolsonaro was het woud al ten prooi aan winzucht en vernieling. In de jaren 60 en 70 gooide de militaire dictatuur het gebied open voor pioniers. Met slogans als ‘een land zonder mensen, voor mensen zonder land’, of ‘bezetten om niet uit handen te geven’, lokten de generaals massa’s Zuid-Brazilianen naar het Amazonewoud. Om het te rooien, weiland aan te leggen, koeien vet te mesten, stuwdammen te bouwen, wegen doorheen te trekken of er goud te winnen.
De gewelddadige rush kostte duizenden inheemsen het leven, zonder dat er om gemaald werd. Pas toen bekende activisten vermoord werden, Chico Mendes in de jaren ‘80 of Dorothy Stang twee decennia later, schoot de wereld wakker.
Niets nieuws onder de zon, haalt Bolsonaro’s achterban vandaag de schouders op. In het toch niet te controleren woud horen gevaar en geweld er van nature bij.
Want hoe dunbevolkt en afgelegen het Amazonegebied ook is, een mens loopt er statistisch 40 procent meer kans om neergeschoten te worden dan elders in Brazilië.
Op de vraag of Pereira en Phillips het slachtoffer geworden zijn van de wet van de jungle dan wel van Bolsonaro’s insinuaties in de richting van inheemsen en milieuactivisten, is voor miljoenen Brazilianen het antwoord helder: de uiterst rechtse president heeft boter op het hoofd.
Door een gezaghebbende overheidsinstelling als de Nationale Stichting voor de Inheemsen (Funai) vleugellam te maken, kregen illegale goudzoekers en houtkappers meer dan ooit vrij spel. Volgens de Inheemse Missieraad (Cimi), een bekende mensenrechtengroep, is sinds Bolsonaro’s aantreden in 2019 de ontbossing verdubbeld, zeker in inheemse gebieden. In 2019 alleen al zou in het Braziliaanse Amazonewoud een twintigtal milieuactivisten zijn omgebracht. Zou, want exacte cijfers zijn moeilijk te vinden.
‘Een ongeluk of een executie,’ vreesde Bolsonaro ook voor Dom Phillips en Bruno Pereira. Het was dat laatste. Nadat ze zondag 5 juni het inheemse oeverdorp São Rafael verlaten hadden, voeren ze in hun motorboot de Itaquai-rivier af richting Atalaia, terug van een reis diep in de Javarívallei. Daar had Pereira Phillips laten zien hoe de inheemsen hun nog ongerepte territorium, tweeënhalf keer groter dan België en de habitat van een twintigtal ‘ongecontacteerde volkeren’, tegen indringers verdedigen.
Sinds Brasilia zijn toezicht op het territorium doelbewust verslapt heeft en gewapende groepen de verwaarloosde controleposten van Funai belagen, hebben de lokale inheemsen, verenigd onder de naam Univaja, eigen patrouilles op de been gebracht, een project waar Pereira mee zijn schouders onder had gezet.
Bruno Pereira sprak niet alleen meerdere inheemse talen, in een reportage die hij eerder met hem had gemaakt, beschreef Phillips treffend hoezeer zijn reisgezel zich in de inheemse leefwereld had ingewerkt: ‘hij zat gehurkt in de modder, droeg enkel een short en flipflops, opende de gekookte schedel van een aap en at de hersenen op, ’s ochtends als ontbijt, intussen discussiërend over politiek.’
Ook Dom Phillips, die zich in 2007 in Brazilië vestigde en er getrouwd was met Alessandra Sampaio, een Braziliaanse, had zich het Amazonewoud eigen gemaakt. Phillips, die naar het land afgereisd was om een boek te schrijven over de dj-scene in São Paulo, was een rustzoeker en natuurmens. Zo goed was Phillips
ingeburgerd dat ook hij met intimidatie te maken kreeg.
Volgens journalist Daniel Camargos, van de geëngageerde nieuwssite Repórter Brasil, schrok Phillips zich een hoedje toen beiden in de bedreigde Xingu-regio onderzoek deden naar een reeks aangestoken woudbranden,
‘We willen een ernstig onderzoek naar de moorden, zodat we weten wie dit bevolen heeft’
Priscila Colotetti
Directeur Indigenistas Associados
eind 2019. Aan de Brit vroeg een brandweerman wiens pad hij kruiste, plots: ‘Ben jij niet die kerel die door Bolsonaro op zijn nummer werd gezet?’ De spuitgast toonde Phillips een videofilmpje dat hem via een Whatsapp-groep was toegestuurd en waarin te zien was hoe de journalist Bolsonaro interviewde, en vragen stelde over de toegenomen ontbossing en de ontmanteling van de overheidswaakhond voor leefmilieu Ibama. ‘Het Amazonewoud behoort aan Brazilië toe, niet aan jullie,’ snauwde de president Phillips toe. De brandweerman had Phillips de stuipen op het lijf gejaagd, maar niet in die mate dat hij aan zijn reportages wou verzaken.
Op 5 juni waren Pereira en Phillips onderweg naar Atalaia do Norte. Ze werden het laatst gezien ter hoogte van de nederzetting São Gabriel – maar daagden niet in hun eindbestemming op. Bij Univaja gingen alle alarmbellen af, een patrouille
De moorden zijn gepleegd enkele dagen nadat Pereira gedetailleerde informatie had bezorgd over een illegaal netwerk van vissers en jagers dat het op inheemsen heeft gemunt
ging op zoek, maar van de mannen was geen spoor. De inheemsen kenden Pereira goed genoeg om te weten dat hij zich zelfs in dichtbegroeid woud uit de slag kon trekken – tenzij er iets ergs was gebeurd.
Een ooggetuige zag hoe een motorboot met razende vaart achter die van Pereira en Phillips voer. De rest van het verhaal raakte 11 dagen later bekend: Amarildo da Costa de Oliveira, een illegale visser, heeft Pereira en Phillips met een jachtgeweer doodgeschoten, hun boot tot zinken gebracht en de in stukken versneden lichamen drie kilometer landinwaarts gesleept om ze daar te begraven.
Niet alleen Amarildo da Costa werd gearresteerd, ook diens broer Oseney en een derde mogelijke handlanger. De federale politie spreekt van vijf bijkomende verdachten, maar gaat niet uit van een onbekende opdrachtgever.
Misdaadbende
Dat laatste zit zowel de stakende Funai-ambtenaren in Brasília als de inheemsen in de Javari-vallei hoog. ‘We willen een ernstig onderzoek naar de moord op Dom Phillips en Bruno Pereira, zodat we weten wie dit bevolen heeft,’ zei Priscila Colotetti, de directeur van Indigenistas Associados, een vereniging van Funai-ambtenaren, aan The Guardian, de krant waar Phillips voor schreef.
Met een communiqué vanuit Atalaia do Norte reageerde ook Univaja: ‘De federale politie houdt in haar onderzoek geen rekening met de waardevolle inlichtingen die wij al sinds de tweede helft van 2021 ontelbare keren hebben overgemaakt. Het gaat om een georganiseerde misdaadbende die onze territoria voortdurend binnendringt en waar Pelado (de bijnaam van Arnaldo da Costa de Oliveira, red.) deel van uitmaakt.’
De moorden zijn gepleegd enkele dagen nadat Pereira de politie en het openbaar ministerie gedetailleerde informatie had bezorgd over een illegaal netwerk van vissers en jagers dat het op inheemsen heeft gemunt. ‘De autoriteiten hebben onze aantijgingen systematisch genegeerd,’ klinkt het bij Univaja.
Terwijl een bijzondere commissie van het Brazilaanse parlement een onderzoek wil voeren in de Javari-vallei, laat de dood van Phillips en Pereira ‘zien wat voor wetteloos gebied het Amazonewoud geworden is’, schreef vorige week de grote krant Folha de São Paulo, een gebied ‘waarvan Jair Bolsonaro de patroon is’.