Een Spaanse zoutwaterlagune krijgt eigen rechten, logisch toch?
Al een tijdje broeit de gedachte om eigen rechten aan de natuur te geven. Maar Hendrik Schoukens waarschuwt dat dan ook het beleid moet volgen.
Moerassen, lagunes en venen leken lange tijd de antipode van de menselijke beschaving. Ze waren broeihaarden van ziekten, er woonden zonderlinge mensen, misschien wel heksen, en als men niet uitkeek, verdwaalde men er. Een gepaste metafoor voor de verstoorde relatie mens-natuur. Waar die natuur enkele duizenden jaren geleden nog werd vereerd binnen animistische religies, luidde de mantra voortaan: domineer de natuur. Dat stond met zoveel woorden in de Bijbel: de natuur is er exclusief voor de mens en moet de mens dienen. Later werd de onttoverde natuur iets dat buiten ons stond. Voor zover de natte natuur niet werd gedraineerd om er polders van te maken of turf in te ontginnen, veranderde ze in openbaar riool.
Dat laatste was de voorbije jaren het geval voor de Mar Menor, een van de grootste lagunes in de Middellandse Zee. Ondanks het feit dat het gebied een toeristisch walhalla was voor watersporters en deels een beschermd natuurgebied, kwam de lagune de voorbije jaren vooral in het nieuws omdat ze dode vissen uitspuwde. Een verfrissende duik in de groene soep, een mix van algen en waterplanten ten gevolge van het overmatige gebruik van bestrijdingsmiddelen en overbemesting in de intensieve landbouw, zat er niet langer in. Heel wat van onze groenten en fruit komen in de winter uit het steeds uitdijende serrecomplex rond Mar Menor, een arme regio in Spanje. De lagune leek wel een weeskind, niemand sprong ervoor in de bres. De belangen van de kassenteelt bleken te groot.
‘Ecocentrisch beleid’
Hoewel de lokale besturen de duizenden aangespoelde vissen van de voorbije zomers eerst nog exclusief weten aan de hitte, vonden de bewoners rondom het meer het enkele jaren terug welletjes. Ze verzamelden meer dan 600.000 stemmen voor een wetgevingsintiatief, dat moet garanderen dat het meer eigen rechten krijgt. Ze vonden die inspiratie in Nieuw-Zeeland, Bangladesh en Colombia, alwaar via wetten of gerechtelijke uitspraken de rechten van rivieren reeds werden erkend. Dat gebeurde deels als tegemoetkoming aan de inheemse bevolking, die de voorbije eeuw veel schade had geleden door de drang naar ongebreidelde ontginning. De Maori zien de natuur niet als iets dat los staat van hen. Nu kon de natuur zelf naar de rechtbank stappen via een systeem van voogden. Het toekennen van rechtspersoonlijkheid aan de natuur is een idee dat in de jaren zeventig ook al werd geopperd door de vorig jaar overleden professor Christopher Stone in zijn bekende artikel ‘Should trees have standing?’ (1972). Als bedrijven rechtspersoonlijkheid kunnen krijgen, waarom dan de natuur niet?
Zover zijn we nu in Spanje. Na het groen licht van de Spaanse senaat, krijgt de bedreigde lagune eigen rechten via een bijzondere wet. 230 Spaanse parlementsleden stemden voor, 30 onthielden zich en slechts 3 stemden tegen. De extreemrechtse partij Vox noemde de wet ‘juridische nonsens’, ‘ideologisch’ en een onverantwoorde stap richting een ‘ecocentrisch beleid’, waarin de belangen van de mens niet langer centraal staan. Dat laatste klinkt wat wrang, nu de lagune onder Europees recht al van bijzondere bescherming genoot. Zoals we ook in Vlaanderen in het stikstofdossier zien, is beschermde natuur nu al niet langer tandeloos.
De Spaanse wet creëert drie organen, die samen de voogdij nemen over de beschermde natuur. Maar de wet staat ook toe dat elke fysieke of rechtspersoon namens de lagune naar de rechtbank kan trekken. Elke handeling die de rechten van de lagune schendt, wordt ongeldig verklaard. Dat gaat verder dan wat het Europees recht nu voorziet. In Vlaanderen zijn het voornamelijk milieuverenigingen en actiegroepen die naar de rechter kunnen stappen, in Spanje lijkt het ruimer te gaan. Ook zal de beheersstructuur die nu in het leven geroepen wordt, ook een uitgebreide vertegenwoordiging tellen van burgers en milieuverenigingen.
In Vlaanderen zal niemand betwisten dat de Gentse Bourgoyen of het Brabantse Hallerbos een intrinsiek recht op bestaan bezitten
Geen quick fix
Het gaat dus niet louter om symboolwetgeving. De wet lijkt uit te sluiten dat economische kortetermijnbelangen het voortbestaan van de lagune in gevaar brengen. Recente ervaringen uit Ecuador, waar de natuur al sinds 2008 rechten in de Grondwet zijn toegekend, tonen aan dat rechtbanken niet langer terugdeinzen om bestaande vergunningen te overrulen wanneer deze bedreigde ecosystemen in gevaar brengen. In december vorig jaar oordeelde het Grondwettelijk Hof van Ecuador nog dat een grootschalig mijnbouwproject, dat nochtans al over de benodigde toelatingen beschikte, niet door kon gaan in het kwetsbare bosgebied Los Cedros. Niet dat het erkennen van rechten van de natuur steeds een succesverhaal is. De poging om via lokale wetgeving de rechten van moerassen en meren in de Verenigde Staten te erkennen, liep uit op een sisser in de rechtbank. Elders worstelt men met de concrete uitvoering ervan. Rechten van de natuur zijn geen quick fix als het beleid niet volgt.
Zoals ik zes jaar geleden in deze krant al opperde, kan men de erkenning van de rechten van de natuur bovendien gemakkelijk wegzetten als de ultieme verovering van de natuur door de mens (DS 13 september 2016). Het idee van individuele rechten is bij uitstek het resultaat van ons westerse verlichtingsdenken, dat we nu loslaten op de natuur. Dat klopt ten dele. Toch lijkt in deze tijden van ongeziene klimaatverandering geen ander alternatief te bestaan voor het geven van een meer centrale plek aan de natuur binnen onze eigen, menselijk geconstrueerde juridische realiteit.
Uiteraard weten we op zich niet wat die natuur precies wil. Misschien wil de vervuilde lagune wel definitief verdwijnen? Nochtans weten we ook niet wat baby’s en mensen in coma wensen, toch kennen we hen ook rechten toe. De expliciete erkenning dat bepaalde onderdelen van de natuur intrinsieke rechten bezitten, is dan ook geen revolutie, maar een logische evolutie. Ook in Vlaanderen zal niemand betwisten dat de Gentse Bourgoyen of het Brabantse Hallerbos een intrinsiek recht op bestaan bezitten. Waarom de menselijke afhankelijkheid van de natuur niet eenvoudigweg verankeren in de Grondwet, als logisch uitgangspunt van het natuurlijke contract waarop de menselijke samenleving is gestut?*