De draai van Hadrianus
In 117 beleefde het Romeinse Rijk een kantelpunt. Keizer Hadrianus verkoos plots consolidatie boven expansie. Zijn beleid schemert door in de sporen die hij achterliet, ook in de Lage Landen.
Imperial overstretch. imperial overstretch grenzen. Het was een wijze, maar gedurfde strategie in een tijd waarin leiderschap nog vaak werd beoordeeld op basis van hoeveel gebied je had veroverd of hoeveel oorlogsbuit je naar Rome had gesleept.
Broodresten
Het was geen zwaktebod. Hadrianus versterkte de grenzen, trok er nieuwe aanvoerlijnen naartoe en intensiveerde de banden tussen Rome en de provincies. Het bekendst is de ‘vredeskeizer’ wellicht voor de muur die hij liet bouwen tussen het huidige Engeland en Schotland. Hadrianus stichtte ook nieuwe steden in (grens)gebieden – ook in onze contreien, waar met de Rijn de noordgrens van het Rijk niet veraf was. En zo werd in 122, zeer waarschijnlijk in bijzijn van de keizer zelf toen die onderweg was naar Brittannië, de eerste steen gelegd van Forum Hadriani, het huidige Voorburg in de Nederlandse provincie Zuid-Holland. Samen met Noviomagus (Nijmegen) en Atuatuca Tungrorum (Tongeren) was het een van de belangrijkste Romeinse nederzettingen in de Lage Landen.
Van Forum Hadriani blijft bovengronds niks over. De restanten ervan werden dan ook pas in de 19de eeuw ontdekt. Maar onder het maaiveld ligt een rijke en vooral uitzonderlijk goed bewaarde site, juist doordat het grondwater in Voorburg zo hoog staat – wat belet dat organische resten gaan rotten. Er zijn houten wijnvaten, wagenwielen en emmers gevonden, en zelfs broodresten, inkt en uitwerpselen van mensen en dieren. Werden ook blootgelegd: het stratenplan, de omwalling, de huizen, het badhuis en de haven.
Nieuwe wind
Behalve over het dagelijks leven in een Romeinse grensstad leert het archeologisch onderzoek in Forum Hadriani ook meer over de stichter ervan, en over diens keizerlijke blik op de wereld. Dat betoogt de Nederlandse archeoloog en schrijver Tom Buijtendorp in zijn boek De vergeten stad, dat deze week verschijnt. Daarin verweeft hij de persoonlijke geschiedenis van Hadrianus met die van Forum Hadriani. In de sporen van zijn stadsontwerp schemert respect voor de lokale cultuur door, passend bij een van de eerste keizers wiens familie niet van het Italiaanse schiereiland kwam.
Onder Hadrianus waaide een nieuwe wind door het Romeinse Rijk, en dat is ook te zien aan het grondplan van Forum Hadriani. Dat staat een beetje gedraaid ten opzichte van de oorspronkelijke bebouwing. Een praktische verklaring moet wellicht worden gezocht in de zuidwestenwind, die idealiter schuin invalt op huizen en gebouwen. Maar de draai die Hadrianus aan de door hem gestichte stad gaf is ook symbolisch, oppert Buijtendorp. Want warempel: een grote uitbreiding van het villacomplex dat de keizer bij Rome liet bouwen (bij het huidige Tivoli) vertoont exact dezelfde oriëntatie: een afwijking van 22,5 graden ten opzichte van het noorden, ontdekte Buijtendorp. Volgens de auteur, die Forum Hadriani al decennialang bestudeert en er in 2010 een doctoraat over schreef, is dat geen toeval. ‘Op beide plekken werd bewust afgeweken van het bestaande grondplan.’ De geografie is ook vergelijkbaar: zowel Forum Hadriani als de villa van Hadrianus lag onder een vergelijkbare wind van respectievelijk de Noordzee en de Tyrreense Zee. Volgens Romeinse bronnen waren er in het villacomplex ver wijzingen naar provincies en steden in onder meer Griekenland en Egypte. Het viel Buijtendorp daarom op dat een groot wandelpark de contouren van Forum Hadriani lijkt te tonen. ‘Daar is meer onderzoek nodig. Maar het zou naadloos passen in het beleid van Hadrianus, die zo kon onderstrepen dat de provincies net zo belangrijk waren als Rome, ook die in het noordwesten.’
Voor Hadrianus waren de Lage Landen geen winderige, natte uithoek waar je liever wegbleef. ‘De belangrijke noordgrens lag hier, waarlangs grote legioenen waren gelegerd. Die moesten natuurlijk gevoed worden, met graan aangevoerd vanuit Tongeren en vlees vanuit Forum Hadriani. En als keizer was het belangrijk dat je je gezicht liet zien.’
Onder het maaiveld van Voorburg ligt een uitzonderlijk goed bewaarde site doordat het grondwater er zo hoog staat
De vergeten stad
het gevonden
naar