De ‘King of the violin’ die zijn volk leerde luisteren
Een herontdekte en sinds 1920 nooit meer uitgevoerde compositie van vioollegende Eugène Ysaÿe krijgt in Bozar een tweede première. De virtuoos zette België begin vorige eeuw op de kaart als hét zenuwcentrum van de nieuwe muziek.
Het Belgian National Orchestra laat Ysaÿes Ouverture sur des thèmes d’Atala vanavond voor het eerst in honderd jaar weerklinken. Dat gebeurt in Bozar, waar de partituur een eeuw lang opgeborgen lag zonder dat iemand het wist. Behalve handgeschreven noten draagt ze ook gebruikssporen van de meester, die zelf op de bok stond tijdens de première in Cincinnati in de VS, op 6 mei 1920. Een tweede uitvoering bleef uit, tot nu.
Begin 2023 dook het werk op in de archieven van de Filharmonische Vereniging van Brussel. Reden genoeg om van deze nieuwe première een feestelijke climax te maken tijdens een concert in het kader van het Belgische voorzitterschap van de Europese Raad.
Eugène Ysaÿe heeft de symboolwaarde van Kuifje, trappist of een dampende pot mosselen. De Luikenaar was rond 1900 de beroemdste violist ter wereld. Dat leek niet meteen in de sterren geschreven: de kleine Eugène was een woelwater die vaak zijn kat stuurde naar de muziekschool. Niettemin was hij na negen jaar een uitmuntend muzikant, die dankzij een beurs in Parijs kon gaan studeren. Al gauw sleepte hij zijn eerste grote contracten als solist in de wacht, geruggensteund door de mythische pianist Anton Rubinstein. Ook het kruim van de Franse muziekwereld – inclusief componisten als Camille Saint-Saens en Gabriël Fauré – viel als een blok voor de aimabele jonge leeuw met zijn baanbrekende sound. Het leverde een portfolio van zowat vijftig op maat gemaakte werken op, waaronder de vioolsonate van César Franck (een huwelijkscadeau) en Claude Debussy’s enige strijkkwartet.
Koningin Elisabeth
Hoewel hij in Brussel de prestigieuze vioolklas aan het conservatorium mocht leiden en er de Société Symphonique des Concerts Ysaÿe stichtte – een concertvereniging die een lans brak voor nieuwe muziek – toerde hij onvermoeibaar de wereld rond, van Rusland (waar zijn Stradivarius werd gestolen) tot in de VS, waar zijn reputatie als ‘King of the violin’ in 1918 met een aanstelling tot muziekdirecteur van het Cincinnati Symphony Orchestra werd bekrachtigd.
Het was de perfecte exitstrategie. Want boven op de aandoeningen neuritis en diabetes had ook Ysaÿes aparte booggreep roofbouw op zijn lichaam gepleegd. Met afnemende motorische vermogens zocht hij zijn toevlucht in dirigeren en componeren. Hij concerteerde voor het laatst in 1930, een jaar na de amputatie van zijn linkervoet. Kort na de première van Piére li houyeû – een Waalse opera – overleed hij in 1931 in Vorst.
Wat Ysaÿe zo bijzonder maakte? Zijn speeltechniek, door kenners omschreven als de meest feilloze ooit, was maar de helft van het verhaal: voor Ysaÿe was vingervlugheid zonder intellectuele en emotionele arbeid een lege doos. Qua speelstijl onderscheidde hij zich met een krachtige vioolklank, gevarieerd vibrato en ongeëvenaard rubato: tempo-tweaks voor een maximum aan emotionele impact.
Een zeldzame valse noot: Ysaÿe is er nooit in geslaagd zijn beroemdste leerling, koningin Elisabeth, uit de categorie ‘liefhebberende krasser’ te trekken. Voor zijn verwoede pogingen beloonde zij hem wel met de oprichting van een Muziekkapel voor jong talent en een internationaal concours. De Koningin Elisabethwedstrijd – ‘Concours Ysaÿe’ – beleeft vanaf 6 mei haar twintigste editie voor viool: een uitstekende reden voor de Belgen om nog eens hun beste kootje voor te zetten.
Belgian National Orchestra o.l.v. Jac van Steen: ‘Creations’ (uitsluitend Belgische muziek, inclusief Ouverture sur des thèmes d’Atala van Eugène Ysaÿe), 15 februari in Bozar, Brussel. www.bozar.be.