In Moskou kun je Siberië zien
Dit jaar trekt de halve wereldbevolking naar de stembus. De Russen ook, maar hun nieuwe president is nu al bekend, schrijft Johan de Boose. Tenzij Navalny postuum een revolutie ontketent.
Een van de versies van Navalny’s overlijden luidt als volgt: de bewakers hebben hem geruime tijd blootgesteld aan extreme kou, zodat zijn zwakke, zevenenveertigjarige lijf onderkoeld raakte. Vervolgens brachten ze hem naar hun kerker, waar ze hem een tik tegen de borst gaven. De tik hoeft niet eens hard te zijn. Een zacht gebaar. De bloedsomloop vertraagt, het hart verkrampt, de dood treedt spoedig in. Tijdstip: 16 februari, 14.19 uur Moskouse tijd. Lokale tijd: een paar uren later. Waar? Charp, Jamalië in West-Siberië, een adembenemend idyllische plek, bijgenaamd Arctische Oeral of Arctisch Zwitserland.
De slag tegen de borst is een oude techniek die enige ervaring vereist. Je moet op de juiste plek slaan, en met afgemeten maar trefzekere kracht uithalen. Agenten van de KGB, het Comité voor de Staatsveiligheid in de Sovjet-Unie, werden getraind in zulke kundigheden. De KGB was de voorloper van de FSB, de Federale Veiligheidsdienst. In die brigade is president Poetin, die na winst in de komende verkiezingen dertig jaar aan de macht zal zijn, gepokt en gemazeld.
Eeuwige kerker
Er was een tijd waarin ik op mijn eentje door Rusland trok. Het lijkt lang geleden, de laatste keer was in december2019.Ikziemenogdwalendoorde straten van Moskou in de meest romantische tijd van het jaar. Van het Rode Plein en het Kremlin is het niet ver lopen naar het Loebjankaplein. Daar staat een van de opmerkelijkste paleizen van het land. De Russen zeggen “een van de hoogste”. Hoezo hoog, met amper vier etages? “Dat klopt,” zeggen de Russen, “maar het is het enige Russische gebouw waarin je Siberië kunt zien vanuit de kelder.” In het paleis, dat stamt uit de tijd van tsarina Catharina de Grote en sindsdien ononderbroken gebruikt wordt als hoofdkwartier van de geheime dienst, werden verdachten niet alleen verhoord en tot bekentenissen gedwongen, maar ook opgesloten, gefolterd en gedood. Het is gemaakt van okergele steen, die in het zonlicht een gouden glans krijgt, maar onder de meestal bewolkte Moskouse hemel vooral grauwheid uitstraalt. De manshoge fundamenten zijn van graniet, een van de oudste stollingsgesteenten in het heelal. ‘De Loebjanka’ is duidelijk bestemd voor de eeuwigheid.
Laten we ons meesleuren door de storm van angst en verdoemenis, of putten we moed uit de postume boodschap van Navalny?
Op het plein stond lang het beeld van Felix Dzerzjinski, een Poolse communist bijgenaamd IJzeren Felix, die de geheime dienst oprichtte. Na de val van de Sovjet-Unie werd zijn beeld weggehaald en naar het Beeldenkerkhof verbannen, verderop in het stadscentrum op de oever van de Moskourivier. Daar heb ik hem ooit bezocht, een geknakte kolos op zijn zij, overwoekerd door varkensgras en zuring, tussen andere gevallen Sovjethelden, die weinig kans leken te maken op wederopstanding. Maar dat was schijn. Jaar na jaar, sinds Poetins aantreden in de eerste dagen van de eenentwintigste eeuw, zijn de overwoekerde stenen reuzen uit hun graf verrezen. Als ze al niet letterlijk zijn teruggeplaatst, werd hun ideeëngoed met nieuw elan gepredikt en verspreid. Pasen 2024 komt eraan, het feest van de verrijzenis: leve de betonkoppen en de zuurmuilen uit de Sovjetkelders, zij zijn terug, en zij weten precies op welk deel van de borst ze moeten tikken om een mensenziel te fnuiken.
Terwijl ik in mijn verbeelding langs de Loebjanka loop, moet ik denken aan de beroemdste bewoner van het plein: Vladimir Majakovski, een van Ruslands grootste dichters, revolutionair uit de prille idealistische jaren, maar later een verbitterd wrak, dat zich in zijn kamer door zijn hart schoot. Sommigen geloven dat hij niet zelf de trekker heeft overgehaald, of zelfs dat iemand hem een professioneel perfecte tik tegen de borst heeft gegeven.
Pacifisten
Er is veel gebeurd in die vijfentwintig jaar sinds Poetin aan de macht kwam. Gelukkig hebben we straks verkiezingen. In 2024 trekken tachtig landen naar de stembus, goed voor de helft van de wereldbevolking. We krijgen allemaal de kans om de wereld te verbeteren, of om haar nog slechter te maken, of om de illusie dat zoiets überhaupt mogelijk is, te begraven.
Rusland kiest deze maand een nieuwe president. Dat wordt Poetin, want andere kandidaten zijn uitgeschakeld, geschrapt, weggepest, gevangengezet of met een tik tegen de borst geliquideerd. De uitslag staat vast, tenzij alle potentiële kiezers de straat opgaan, een stoet van miljoenen, om een middenvinger op te steken naar de macht van de moordenaars, naar de macht van de moord, met voorop enkele verlichte geesten die geloven in de macht van het woord. Ik sla de oude meester Leo Tolstoj erop na, de schrijver die me Russisch leerde lezen: “Geschiedenis zou moeten gaan over het opsporen van het kwaad en over de poging om het kwaad te vernietigen, maar in het pro
ces van de vernietiging worden wij juist datgene wat we proberen te vernietigen.” Hij was, voor de goede orde, een pacifist.
Pacifist komt van het Latijnse pax, vrede. Tegenwoordig hoor ik nieuwe Tolstoj-adepten contradictorisch zeggen: ik ben een pacifist, maar de kortste weg naar vrede loopt via oorlog. Het Nederlandse blad De Groene Amsterdammer vroeg zich vorige week af waar alle pacifisten wereldwijd gebleven zijn, nu ze meer dan ooit nodig zijn. Timothy Garton Ash, historicus en onheilsprofeet (tegenwoordig bijna synoniemen) slaat ons om de oren met de doem van de tijd. Intussen doen oliebedrijven en wapenfabrieken gouden zaken. Oorlog is business en kapitaal, oorlog is ‘normaal’. Alle politici, opiniemakers, bedrijfsleiders, magnaten en zelfs alle zielenpoten die naar de stembus trekken – (bijna) iedereen knikt: oorlog is goed.
Ondergetekende, pacifist van het eerste uur, parochiaan van de macht van het woord, ziet, terwijl de halve mensheid in een ontroerende stoet naar de fata morgana genoemd stembus trekt, een wereld in twijfel: zijn we gedoemd of gloort er ergens hoop? Laten we ons meesleuren door de storm van angst en verdoemenis, of putten we moed uit de postume boodschap van Navalny? Zijn we zo onderkoeld geraakt door de ijzige actualiteit dat een simpele tik tegen onze borst fataal kan zijn?