Gazet van Antwerpen Stad en Rand
Honderd jaar geleden kanteldede wereld
Zondag 11 maart 1917 – de Eerste Wereldoorlog sleept zich al 31 maanden ver – werd na dagen van anarchie de chaos in de Russische hoofdstad SintPetersburg compleet: hele regimenten kwamen in opstand. Twee dagen later riep een Voorlopig Comité zich uit tot regering. Donderdag 15 maart ondertekende tsaar Nicolaas II zijn abdicatie. Twee weken later stapten de VS in de oorlog.
In de lijvige turf Maart 1917 beschrijft de Amerikaanse Washington Post- journalist Will Englund uiterst gedetailleerd en meeslepend – maar uitsluitend gezien door Amerikaanse ogen – hoe ‘maart 1917’ een kantelmoment was in de wereldgeschiedenis: in enkele weken veranderden de twee grootmachten-in-wording hun koers totaal, met gevolgen tot vandaag. Het boek van Englund vormt allicht de aanloop naar een tsunami van boeken die het de komende maanden zullen hebben over de Russische revolutie en, uiteindelijk, de gruwelijke uitmoording van de tsarenfamilie.
Englund heeft het in hoofdzaak over de spanningen in de Verenigde Staten in die eerste maanden van 1917 en hoe de val van de tsaar de beslissing van de Amerikanen beïnvloedde om, voor het eerst in hun geschiedenis, buiten de Amerikaanse achtertuin te gaan vechten. Want in Rusland werd een democratie geboren – dat dacht men althans – en als Rusland zich uit de oorlog zou terugtrekken, zou het totalitai- re Duitsland wel eens kunnen winnen.
Een ‘oorlogszuchtige’ fractie pleitte al een hele poos voor deelname aan de uitzichtloze oorlog in het verre Europa. Een eveneens grote onderstroom was boudweg tegen elke deelname. Zo ook de eminente en bevlogen grondwetspecialist Woodrow Wilson, op dat moment… ook VS-president. Wilson was trouwens in 1916 voor een tweede ambtstermijn herkozen op basis van zijn koppige verzet tegen oorlogsdeelname.
Duikbotenoorlog
Wilson deed er alles aan om neutraal te blijven en tegelijk te bemiddelen om Duitsers en Britten tot een eerbare vrede-zonder-winnaars te bewegen. Zijn idee was onder meer om een Volkerenbond op te richten. In antwoord op zijn vredestichtende pogingen kondigden de Duitsers stompzinnig een algemene duikbotenoorlog aan, kelderden ze direct enkele VSschepen en poogden ze Mexico er in een geheim telegram – het beruchte Zimmerman-telegram – toe aan te zetten front te vormen met Berlijn om de verloren gebieden in de VS te heroveren. Tegelijk vond Wilson dat de VS een wereldmacht waren geworden en zich niet meer als provincialen mochten gedragen.
Allerlei krachten trokken aan Wilson. Er waren in de VS voedselrellen en stakingen. Er was de vrouwenbeweging die stemrecht eiste maar verdeeld was over oorlog: de eerste in 1916 verkozen vrouw
– decennia later nog een kranige Vietnam-activiste – twijfelde en stemde uiteindelijk tegen, andere suffragettes dachten dat deelname aan de oorlog vrouwen een kans zou geven zich te bewijzen. Dat dachten ook heel wat zwarten, die hoopten door hun manmoedig gedrag gelijkwaardigheid af te dwingen.
Englund schetst – soms té overdadig – hoe de Amerikaanse publieke opinie kolkte en overkookte. En hoe intussen ook aan de andere kant van de aardbol, in sneeuw en ellende, het uitgeputte Russische koelakkenleger ploeterde en leegbloedde. De goedmoedige, maar domme tsaar Nicolaas II gaf vanuit zijn fronthoofdkwartier de opdracht om in SintPetersburg op de razend snel uitdijende rebellie van moegetergde burgers te schieten.
Februari/maartrevolte
In de VS en in Europa was het al midden maart, in Rusland was het volgens de orthodoxe kalender eind februari. In New York volgden de talrijke Russische bannelingen het nieuws van de ‘februarirevolte’ op de voet. Een verbeten revolutionair, ene Leon Trotski, vernam in New York verbijsterd dat een écht spontane volksopstand was losgebarsten zonder te wachten op zijn bolsjewieken. Trotski scheepte onmiddellijk in op het eerste schip naar Rusland, maar in het chaotische Sint-Petersburg hadden liberalen en socialisten rond Alexander Kerenski intussen al een soort regering gevormd. Zij waren het die de tsaar tot aftreden dwongen. Pas in oktober – november bij ons – zouden Trotski en Lenin hun slag thuishalen en Kerenski verjagen: hun ideologie zou tot 1989 de wereld verdelen.
Maart 1917 zindert tot vandaag door. Of misschien sinds 20 januari 2017, het aantreden van Donald Trump, veel minder. Wilson lanceerde immers begin 1917 zijn vredesideeën én een actieve Amerikaanse buitenlandpolitiek. Direct na de oorlog zou hij met zijn ‘Veertien Punten’ de aanzet geven tot de Volkerenbond (de UNO).
Fundamenteler is dat Wilson vanuit een morele bevlogenheid handelde en vond dat de VS een leidende rol moesten opnemen om edele principes zoals de democratie te verdedigen en uit te dragen: dat uitdragen uitte zich onder meer in zijn standpunt dat alle volkeren recht hebben op zelfbeschikking, wat zou leiden tot de dekolonisering. Op basis van die Wilsondoctrine vormen de Europese democratieën dan ook sinds het voorjaar 1917 met de VS een de facto politiek-militaire alliantie, herhaald in de Tweede Wereldoorlog en bestendigd in de NAVO. Voor 1914 was het de tijd van de perfide, snel wisselende en door louter opportunisme ingegeven ententes. Kortom de situatie die leidde tot de Eerste Wereldoorlog. Ook een les voor vandaag?