Gazet van Antwerpen Stad en Rand
“Hij riskeerde er zijn leven voor”
Toon Horsten reconstrueert levensverhaal van nonkel-pater die archief van joods filosoof redt
Toon Horsten moet niet verbaasd zijn als straks een regisseur De pater en de filosoof wil verfilmen. In dat boek reconstrueert de Kempense auteur het fascinerende levensverhaal van zijn nonkel, pater-filosoof Herman Leon Van Breda. Net voor de Tweede Wereldoorlog smokkelt die het archief van de joodse filosoof Edmund Husserl nazi-Duitsland uit, naar de universiteit van Leuven.
Die verfilming is nog niet aan de orde. Perspectieven voor een historische thriller biedt De pater en de filosoof anders wel. De vonk die Toon Horsten voor zijn boek nodig had? Een foto uit de late jaren 60, waarop zijn grootmoeder poseert met een lachende priester: Leo Van Breda, bij de franciscanen ingetreden als pater Herman. Haar lievelingsneef, weet Horstens vader. “‘Hij deed iets met filosofie’, was het enige dat mijn vader over pater Van Breda kon vertellen.” Dan krijgt Horsten diens doodsbrief – uit 1974 – onder ogen, met daarop vermeldingen als Ridder in de Leopoldsorde, Ridder in de Orde van Oranje-Nassau, eremedaille van West-Duitsland, doctoraat in Freiburg, eremedaille uitgereikt bij de twintigste verjaardag van de opstand in het getto van Warschau. Nieuwsgierig gaat hij op onderzoek. Geleidelijk ontvouwt zich een verhaal dat hem zo intrigeert dat hij het te boek stelt. Dat boek oogst momenteel niets dan lof, tot in Nederland toe.
“Niet omdat het over abstracte filosofische teksten gaat, wel omdat het achterliggende verhaal van manuscriptensmokkel en Jodenvervolging zo fascineert. Daar hoefde ik niet te veel anekdotes aan toe te voegen”, zegt Horsten, die evenwel niet nalaat om er terloops Simone de Bouvoir, Jean-Paul Sartre, Umberto Eco en Emmanuel Macron in te laten figureren.
Vijf jaar research heeft De pater en de filosoof gevergd. “Tot in Nederland en Duitsland heb ik door archieven en bibliotheken geploeterd. Ook heb ik toegang gekregen tot agenda’s en brieven uit Van Breda’s persoonlijke archief en tot dat van de franciscanen, dat alle papieren uit zijn kloostercel bevat. Zo merkte ik hoe de pater bezeten was geraakt
door het archief van Husserl en zijn leven bijna in dienst van die nalatenschap had gesteld.”
Over fenomenologie, de stroming waarvan die Oostenrijks-Duitse filosoof de grondlegger is, wil Van Breda na zijn thesis ook een doctoraat maken. “Hij trok naar Freiburg, op zoek naar manuscripten van de inmiddels overleden Husserl. Diens eveneens joodse weduwe was in paniek. Husserls belangrijkste volger, Martin Heidegger, had hem laten vallen en voor de nazi’s gekozen. Die vonden zijn filosofie ontaard.”
Vergeten soort steno
De dreiging van de Tweede Wereldoorlog voorvoelend, wil de jonge Van Breda in 1938 Husserls archief zo snel mogelijk nazi-Duitsland uit. “Hij voelde de urgentie en smokkelde de 40.000 bladzijden in drie grote koffers naar Berlijn en vervolgens naar Leuven. Met gevaar voor eigen leven, want die geschriften waren opgesteld in een vergeten soort steno, waardoor het geheimschrift leek en dubbel zo gevaarlijk was. Maar de pater was overtuigd van het belang van dat werk.”
Horsten omschrijft de pater als “een held, een opportunist, een ijdeltuit, een regelaar en een ritselaar”. “Als filosoof stelt hij niet zo veel voor. Hij is ook geen held à la James Bond. Maar op het moment dat het er om spant, doet hij wel de juiste dingen. Als het voor de redding van die documenten nodig is, gaat Van Breda zelfs met nazi’s onderhandelen.”
In zijn eigen familie mag Van Breda’s verdienste dan weinig bekend zijn, in filosofiekringen gaat het nieuws van zijn dood in 1974 de wereld rond. “In dat milieu is zijn redding van Husserls nalatenschap mythisch”, weet Horsten. “Doordat hij zelf weinig spraakmakends heeft gepubliceerd, werd in Leuven wat smalend over hem gedaan. Maar Van Breda had er wel bijna acht jaar lang de joodse weduwe van een groot filosoof verstopt én de papieren van Husserl deels ondergebracht in een kluis van de Bank Van Breda in Lier, van zijn broer, en ingemetseld in een muur van de abdij in Postel. Geef toe, dat is niet niks.”
Na De pater en de filosoof en zijn vorige boek Landlopers laat Toon Horsten de deur naar een volgende literaire uitdaging open. “Ik heb al wel enkele onderwerpen voor ogen, maar die moeten zich nog uitkristalliseren. Ik wil niet dat er druk op zit. Aan een vrouw die net is bevallen, vraag je ook niet voor wanneer de volgende is”, besluit hij lachend. Toon Horsten praat vandaag om 11u over zijn boek in Interne Keuken op Radio 1.
‘‘Hij is geen held à la James Bond. Maar op het moment dat het er om spant, doet hij wel de juiste dingen.’’