“Antwerpen ten strijde tegen ketters”

Antwerpen telt vandaag 524.501 inwoners. Ten tijde van de barok waren er dat zo’n 40.000, de helft van wat in de Gouden – 16de – Eeuw in de metropool rondliep. Na 1585, de Val van Antwerpen en de sluiting van de Schelde, was de glorieperiode van de stad als cultureel bruisende metropool en kosmopolitisch handelscentrum voorbij. En toen begon de barok.

“Algemeen kunnen we stellen dat de Val van Antwerpen in 1585, een absoluut kantelpunt in de geschiedenis van de stad, het begin van de barok inluidde”, vertelt Guido Marnef. “De stad was immers op zeer korte tijd, amper in één generatie, enorm veranderd. Dat was heel duidelijk in het straatbeeld te merken met mariabeeldjes op elke hoek van de straat, maar ook aan de mentaliteit en ideologie van de mensen. Na de opgang van het protestantisme in het begin van de 16de eeuw werd vanaf 1585, na vele woelige jaren van opstand en militaire acties, alles in de stad ingezet om een mentaliteit te creëren die ten strijde trekt tegen de ketters. Het doel is Antwerpen om te keren tot een uitgesproken katholieke en contrareformatorische stad.”

“Barok is in principe de naam van een kunststijl die zich begin 17de eeuw in Italië is beginnen ontwikkelen”, vult Jan Lampo aan. “Deze expressieve, dynamische, bombastische en beweeglijke stijl kennen we vooral van de grootmeesters Rubens, Jordaens en Van Dijck. De glorieperiode van de barok in Antwerpen begint in 1608 wanneer Rubens terugkomt uit Italië en eindigt ongeveer na zijn dood in 1640. De Antwerpse grootmeesters hebben in die tijd een schitterende internationale carrière. Ze werken voor de Franse, Engelse en Spaanse vorstenhuizen, Jordaens ook voor de Prinsen van Oranje. In de beeldhouwkunst valt Arthus Quellin op, onder meer vanwege zijn decoratief werk in het stadhuis van Amsterdam. Dat Antwerpen zich profileert als dé barokstad van de Lage Landen is uiteraard aan het talent van deze meesters te danken, maar zeker ook omdat zij konden surfen op de reputatie die de stad in de Gouden Eeuw had weten op te bouwen. In de late 17de eeuw verliest Antwerpen als kunststad zijn leidende rol aan Parijs. De Franse kunstnijverheid, een propagandamachine voor Lodewijk XIV en zijn Versailles, neemt over, barokkunst wordt ouderwets.”

De rede van Antwerpen, Hendrick van Balen (1600, KMSKA). Tijdens de barok worden alle zeilen bijgezet om van Antwerpen een uitgesproken katholieke stad te maken.