Gazet van Antwerpen Stad en Rand
Paard heeft grotere mimiek dan mensaap
Hoe complexer de onderlinge relatie in de groep, hoe meer gezichtsuitdrukkingen
Britse wetenschappers hebben bij paarden zeventien verschillende gezichtsuitdrukkingen vastgesteld, drie keer meer dan bij chimpansees. Mimiek vormt samen met lichaamstaal een belangrijk communicatiemiddel in sociale dierengroepen.
Der Kluge Hans (‘Slimme Hans’) was een waar spektakel in het begin van de 20ste eeuw. De Duitse eigenaar Wilhelm von Osten legde het paard een eenvoudig rekensommetje voor, waarna Hans feilloos de uitkomst vertelde door het juiste aantal keer met de hoef op de grond te stampen. Later onderzoek wees uit dat het paard geen klein rekenwonder was, maar heel nauwgezet zijn meester in de gaten hield. Zodra Hans het juiste aantal hoefstampen bereikte, ontspande Wilhelm – zij het geheel onbewust en slechts minimaal – zijn gezicht. Het paard stopte daarop met stampen.
Dat paarden mimiek kunnen lezen, komt omdat ze in de onderlinge communicatie zelf veel gezichtsuitdrukkingen gebruiken. Zeventien uitdrukkingen om precies te zijn, stellen onderzoekers van de universiteit van Sussex. Volgens gedragsbioloog Mark Nelissen, professor emeritus aan de Universiteit Antwerpen, vormt de mimiek van dieren de laatste twintig jaar uitvoerig het onderwerp van wetenschappelijk onderzoek.
Zijn er nog dieren die mimiek gebruiken om te communiceren?
Mark Nelissen: Zeker, vooral bij zoogdieren. Gezichtsuitdrukkingen vind je niet bij vogels of vissen. Zoogdieren hebben veel meer spiertjes in hun gezicht om verschillende uitdrukkingen te vormen.
Het meest is de mimiek bij mensapen, maar ook gewone apen, hond- en katachtigen maken gebruik van gelaatsuitdrukkingen. Het gaat telkens om sociale dieren, om zich als een individu in een groep te onderscheiden. Ze hebben geen woorden om hun emoties uit te drukken en daarom gebruiken ze lichaamstaal en mimiek. Wolven in een roedel of chimpansees in een groep kennen elkaar allemaal individueel en hebben veel interactie met elkaar. Dan is het belangrijk om goed met elkaar te kunnen communiceren. Dat is het grote verschil met bijvoorbeeld een haring in een school van duizenden haringen. Die vis heeft niks met die andere vissen in de school te maken. Die zoeken elkaar gewoon op omdat ze in groep veiliger zijn dan alleen.
Waarom hebben paarden zoveel gezichtsuitdrukkingen?
Lichaamstaal als communicatie komt bij veel sociale dieren voor, maar bij hoger ontwikkelde dieren concentreert zich dat ook
Mark Nelissen
Gedragsbioloog meer rond het gezicht en de gelaatsuitdrukkingen. De mens vormt in die ontwikkeling het hoogtepunt. Van paarden is al langer bekend dat ze een zekere mimiek hebben. De vaststelling dat het zoveel verschillende uitdrukkingen zijn, is zeker verrassend. Net als mensapen of wolven zijn paarden wel sociale dieren, maar toch op een heel andere manier. Paarden zijn wel kuddedieren die een leider volgen, maar in feite kennen ze maar één interactiesysteem: als er gevaar is, gaan ze met z’n allen lopen. Sociaal gezien zijn hun onderlinge verhoudingen veel minder complex.
Herkennen dieren ook menselijke mimiek?
Onderbekend zoek bij mensapen en paarden heeft dat wel uitgewezen. Veel baasjes denken dat hun hond ook hun gezichtsuitdrukkingen begrijpt omdat de hond dezelfde gezichtsuitdrukkingen gebruikt, maar dat is helemaal niet zo. Omdat een hond nu eenmaal een erg sociaal dier is, spant het zich in om onze uitdrukkingen te leren kennen. Het is puur aangeleerd gedrag, zonder dat het dier weet wat het betekent. Honden hebben zelf maar vier verschillende zaken die ze met hun mimiek willen uitdrukken, telkens twee tegengestelde polen: angst en agressie enerzijds, en dominantie en onderwerpingsgedrag anderzijds.
Omgekeerd: kan de mens de mimiek van dieren herkennen?
Daarin maken we toch heel vaak fouten, omdat we er vaak menselijke mimiek in denken te herkennen. Het bekendste voorbeeld is het beeld van de aap die zijn tanden ontbloot. Dat beeld werd vaak in vroegere films gebruikt om aan te geven dat de aap lacht, omdat de mensen zo lachen. Maar wanneer een aap zijn tanden ontbloot, is dat in feite een angstsignaal. Een aap die lacht, laat zijn tanden niet zien. De mimiek bij dieren is een complex gegeven. Dat is de reden waarom er de laatste twintig jaar zoveel wetenschappelijk onderzoek naar wordt gedaan.
“Dat een hond onze mimiek zou herkennen, is puur aangeleerd gedrag.”