Gazet van Antwerpen Stad en Rand
Dé revolutionairenvan ’68: een katholieke dokter en een pastoor uit de Kempen
Hoe twee vrome intellectuelen uit Turnhout en Olen de paus overtuigden om de anticonceptiepil toe te staan
Toen paus Paulus VI vijftig jaar geleden – op woensdag 25 juli 1968 – de encycliek Humanae Vitae afkondigde, sloeg dat bij de katholieke gemeenschap in als een bom. Elke vorm van geboortebeperking behalve periodieke onthouding werd sterk veroordeeld, dus ook de net op punt gestelde anticonceptiepil. Twee erg christelijke Kempenaars met oer-Vlaamse namen als Janssens en Peeters hadden de vorige paus nochtans kunnen overtuigen om de pil toe te laten. Maar door zijn plotse dood misten ze hun plaats in de wereldgeschiedenis. Een reconstructie.
Zelfs voor veel katholieken is het alsof de katholieke kerk in de jaren zestig een conservatief blok was dat alle voeling met de realiteit van de moderne wereld verloren had. Maar wie het recente boek
The Schism of ’68 leest, moet al snel zijn mening herzien. In het boek brengt de Britse historica professor Alana Harris (King’s College, Londen) een reeks artikels samen waarin collega’s van haar beschrijven welke invloed Humanae Vitae heeft gehad op de katholieke kerk in Europa.
Het is een 27-jarige historicus uit Arendonk, Wannes Dupont (Universiteit Antwerpen), die het hoofdstuk over België voor zijn rekening nam. Hij bracht heel wat inzichten en bevindingen samen die dreigden vergeten te worden onder het stof van de geschiedenis. En zo verschenen Louis Janssens en Nand Peeters op het toneel: twee Kempense intellectuelen die met de hulp van kardinaal Suenens de katholieke kerk inzake geboortebeperking ei zo na een heel andere weg opstuurde dan het pad dat de kerk tot vandaag bewandelt. Het werd een drama in zeven bedrijven.
1. Dokter Nand Peeters
Dokter Nand Peeters uit Turnhout, gynaecoloog en bedenker van de eerste werkzame anticonceptiepil, en magister Louis Janssen uit Olen, destijds een bekend theoloog met toegang tot de hoogste kringen in Rome, werden eind van de jaren vijftig, begin jaren zestig allebei erg getroffen door het leed van Kempense vrouwen die hun leven riskeerden telkens ze zwanger werden. En zwanger werden ze om de haverklap, vaak tien tot twintig keer. Janssens hoorde dat in de biechtstoel, Peeters in zijn praktijk. Ze wilden daar allebei iets aan doen, maar ze wilden binnen de grenzen van hun geloof blijven. De pil bood hen daartoe een uitweg.
“Nand Peeters pleitte jarenlang in kerkelijke middens om de pil toe te laten”, zegt de Turnhoutse journalist Karl van den Broeck, auteur van het boek De Echte Vader van de Pil: het Verhaal van de Man die de Vrouw Bevrijdde. “Hij baseerde zich daarvoor niet alleen op zijn eigen onderzoek, maar ook op de theoretische en theologische inzichten van magister (een academische titel in de theologie die vergelijkbaar is met die van doctor, red.)
Louis Janssens.”
2. Magister Louis Janssens
Janssens was professor moraaltheologie aan de KU Leuven en een invloedrijk denker binnen de katholieke kerk. Hij ontwikkelde de theorie die uitlegde dat de pil helemaal niet in strijd was met de leer van de kerk. “Al vrij jong was hem gevraagd om een thesis te schrijven over het zogenaamde personalisme”, legt Wannes Dupont uit. “Dat stelt, kort gezegd, dat mensen zijn wie ze zijn, in relatie tot andere mensen. Louis Janssens paste die stelling toe op onze seksualiteit. Zijn credo was: je moet met de natuur meewerken.”
Voor zijn theorie gebruikte Janssens de wetenschappelijke resultaten van Peeters. Toen alles medisch in orde leek met die pil
Wannes Dupont
Historicus “Gynaecoloog Nand Peeters pleitte jarenlang in kerkelijke middens om de pil toe te laten. Hij baseerde zich daarvoor op de theorie van magister Louis Janssens.”
(na 1961), waren beide Kempenaars hoopvol. Magister Janssens moest er nu in slagen kardinaal Leo Suenens van zijn gelijk te overtuigen. Want die had rechtstreeks toegang tot de paus.
3. Kardinaal Suenens
Vandaag leeft het beeld dat Leo Suenens een erg conservatieve kardinaal was. De studenten hadden het in mei ’68 in Leuven vooral met hem aan de stok, vanwege zijn autoritaire uitspraken. Toch was het die Suenens die paus Johannes XXIII zou moeten overtuigen om de pil toe te laten. Daarbij zou magister Janssens een cruciale rol spelen. Hij wou zijn progressieve opvattingen over geboorteregeling en familieplanning tot in het hart van het Vaticaan brengen. “Dat was niet simpel, want de leerstelling van de kerk was destijds een beetje samen te vatten als in het liedje van Monty Python: Every
Sperm is Sacred”, zegt Karl van den Broeck. “Elke handeling die de voortplanting zou kunnen hinderen, was uit den boze. Alleen periodieke onthouding was toegestaan.”
“Louis Janssens, die uit het landelijke Olen kwam, was een briljant theoloog, maar hij had in zijn dorp genoeg wantoestanden gezien om de wereldvreemdheid van de officiële katholieke doctrine in te zien”, gaat Karl van den Broeck verder. “Vrouwen werden heel vaak zwanger, velen stierven uitgeput in het kraambed. Illegale abortussen tierden welig en alles gebeurde in een taboesfeer. Turnhoutenaar Nand Peeters zag als gynaecoloog haast dagelijks hetzelfde in zijn praktijk.”
4. La squadra Belga
Kardinaal Suenens ging overstag voor hun pleidooi. Met de stellingen van Janssens en de wetenschappelijke resultaten van Peeters in de hand zou hij hun visie bepleiten bij de paus. “Suenens betreurde het lijden van katholieke vrouwen die overal ter wereld probeerden hun geloof te verzoenen met de noodzaak van geboortes om economische en medische redenen. Hij zei dat de kerk ‘niet het recht had om aan leken te vragen de wet te respecteren zonder er tegelijkertijd ook alles aan te doen wat in haar macht ligt om die gehoorzaamheid mogelijk te maken’.”
De Belgen die in het zog van Suenens naar het Vaticaan kwamen om daar hun progressieve ideeën over geboortebeperking te promoten, werden in de Italiaanse pers als snel “la squadra belga” genoemd, de Belgische ploeg, en in april 1963 kreeg Suenens van de paus de toestemming om een studiegroep op te richten: Groupe d’Études sur la Population. Daarin werden de theologische inzichten van de Belgische specialisten en de wetenschappelijke samengebracht. Dat zag er allemaal veelbelovend uit.
5. De dood van Johannes XXIII
Maar toen, in juni 1963, keerde het plots helemaal. Net toen het ernaar uitzag dat ze de kerk hadden overtuigd om de pil toe te laten, overleed de hervormingsgezinde paus Johannes XXIII. Zijn opvolger werd Paulus VI. Die stond onder invloed van de aartsconservatieve kardinaal Karol Wojtilja uit Polen, de latere paus Johannes Paulus II, die tegen élke vorm van geboortecontrole was.
Paulus VI kreeg koudwatervrees. In een gesprek met Suenens zei hij dat hij niet de paus wilde zijn die pil zou toelaten. Kardinaal Suenens zou hem later verwijten dat hij een kapitale vergissing had gemaakt. Hij noemde het “de grootste religieuze crisis in de geschiedenis van de kerk”.
6. De bom ontploft
De publicatie van Humanae Vitae, die vervolgens elke geboortebeperking afwees, sloeg in juli 1968 in als een bom in de hele katholieke wereld. “Dat leidde tot ontreddering in zowat alle landen waar de katholieke kerk sterk stond”, zegt Wannes Dupont. “De gevolgen bleven niet uit: het aantal kerkgangers daalde spectaculair. In 1976 ging nog slechts 30% van de Belgen naar de kerk. In 1967 was dat nog 42,9%.” Tegenwoordig zelfs amper 6%. Nochtans had de encycliek niet de gewenste uitwerking op de gelovigen: het overgrote deel van de westerse vrouwen lapte de herderlijke encycliek aan hun laars. De kerk had dé kans gemist om aan te sluiten bij de moderne tijd en een steentje bij te dragen tot de ontvoogding van de vrouw, in plaats van te proberen om die tegen te houden. Vrouwen gingen voortaan hun eigen weg, of de paus dat nu goed vond of niet.
7. Verloren, maar toch gewonnen
“En zo dien je vast te stellen dat, ook al leden Janssens en Peeters een bittere nederlaag, ze toch mede aan de wieg stonden van de seksuele revolutie en ze de vrouwenbeweging een vliegende start gaven”, zegt Karl van den Broeck. De carrières van Louis Janssens en Nand Peeters zouden in katholieke kringen na Humanae Vitae nooit nog hoge toppen scheren. “Peeters zweeg nadien zijn hele leven lang over zijn bijdrage tot de ontwikkeling van de pil. Aan de KU Leuven werd hij vergeten, hij zou er ook nooit lesgeven. En Louis Janssens is alleen nog in zijn geboortedorp Olen een held.”