Wereldberoemd Bruegel-schilderij speelt zich af in Wijnegem (en niet in Bethlehem)

Nieuwe interpretatie bekend schilderij is tegelijk eerherstel voor plaatselijke historicus Raymond Corren

Het schilderij Volkstelling te Bethlehem van Pieter Bruegel toont eigenlijk in de eerste plaats de inning van cijnzen in Wijnegem en is een eerbetoon aan de heer van Wijnegem Jan Vleminck. Diens hoeve staat ook centraal op het schilderij. Dat besluiten kunsthistorici verbonden aan de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten in Brussel in een nieuwe studie. Vóór hen zat de Wijnegemse historicus Raymond Correns al op dat spoor, maar hij werd zelfs in zijn eigen heemkundige kring niet geloofd. Correns overleed twee jaar geleden.

De gepensioneerde leraar Raymond Correns uit Wijnegem overleed eind 2016 op de gezegende leeftijd van 94 jaar. In 2014 had hij nog samen met Hugo Rau en Marc Van de Cruys het boek Het leven en de tijd van Jan Vleminck, heer van Wijnegem (1526-1568)

gepubliceerd, na vijftig jaar onderzoek naar “de meest markante historische figuur van onze gemeente”, zoals Correns zelf zei.

In het boek gaat het ook over het bekende schilderij met de typisch volkse winterse taferelen dat Pieter Bruegel de Oude in 1566 maakte. Raymond Correns ontdekte dat op twee oude tekeningen een hoeve met trapgevel staat die een exacte weergave is van de hoeve op het schilderij. Linksonder op de tekeningen staat ‘Wijnegem’ geschreven. Een van deze tekeningen is bewaard in het Louvre. Het was een van de elementen die Correns ervan overtuigde dat Bruegel zich had laten inspireren door het Wijnegemse landgoed van de rijke zakenbankier Jan Vleminck voor zijn Bijbels schilderij. Het was in die tijd overigens niet ongewoon dat schilders voor Bijbelse taferelen hun eigen streek als decor gebruikten. Jezus met op de achtergrond Toscaanse cipressen of Jozef en Maria in een middeleeuws Vlaams dorpje, zoals hier, daar keek niemand van op.

Val van Antwerpen

Kunsthistorica Tine Meganck, die samen met Sabine Van Sprang de studie Bruegels Wintertaferelen schreef (uitgave Mercatorfonds), gaat nog een stap verder. Zij komt tot de conclusie dat het schilderij altijd verkeerd is geïnterpreteerd.

Centraal staat Jozef die een ezel met de zwangere Maria voorttrekt, op weg naar Bethlehem voor de door keizer Augustus bevolen volkstelling. Links aan het huis waar mensen zich aanmelden en kennelijk betalen voor hun registratie in het bevolkingsregister is het wapen van de Spaanse Habsburgers te zien. Het was de periode van de opstand van protestanten en calvinisten tegen de katholieke Spaanse overheersers.

In 1567 stuurde Filips II de bloeddorstige Hertog van Alva om de opstand neer te slaan. In 1585 leidde de oorlog tot de Val van Antwerpen. In die jaren halveerde de bevolking van Antwerpen van 84.000 tot 42.000.

Tine Meganck: “Tegen die achtergrond is altijd gedacht dat Bruegel onder het mom van een Bijbels tafereel een rebels werk had gemaakt en de Habsburgers toonde als uitbuiters. Maar de

Volkstelling te Bethlehem dateert van net voor Alva en volgens ons heeft Bruegel dit schilderij gemaakt in opdracht van Jan Vleminck. In de mensen links die je een betaling ziet doen, vermengt Bruegel de betaling aan de Romeinse keizer met het betalen van cijnzen, een soort van lokale taks, aan de heer van Wijnegem. Vleminck had als rijke zakenman leningen verschaft aan de landvoogdes Margaretha van Parma, halfzus van Filips II. In ruil daarvoor kreeg hij titels en mocht hij cijnzen innen van de pachters. Dit schilderij toont dus vooral de glorie van de heer van Wijnegem. We hebben nog heel wat elementen gevonden die wijzen op nauwe banden tussen Bruegel en Vleminck en andere prominente zakenlieden uit het Antwerpse.”

Of Jozef en Maria er op vraag van Vleminck op staan, of op initiatief van Bruegel, is niet duidelijk. “Er is eigenlijk heel weinig bewaard gebleven van informatie over de schilderijen van Bruegel”, zegt Tine Meganck. “De titel

Volkstelling te Bethlehem is er ook pas achteraf opgeplakt. Maar het Mariale wintertafereel komt wel overeen met Vlemincks katholieke overtuiging.”

Tine Meganck steekt niet weg dat ze heeft voortgebouwd op het onderzoek van Raymond Correns. “Hij heeft de link met Wijnegem gelegd. Wij hebben, onder

meer op basis van zijn bevindingen, ook een nieuwe inhoudelijke studie gemaakt van het schilderij.”

Heemkring Jan Vleminck

Maar in zijn eigen heemkring, nota bene Heemkring Jan Vleminck genaamd, vond wijlen Raymond Correns weinig gehoor. “De andere leden waren sceptisch over de link met Wijnegem”, zegt archiefbeheerder Carlo Evens. “Het was iets waar Raymond Correns zich op eigen houtje lange tijd in verdiept heeft.”

Ook penningmeester Marleen Werrebroeck herinnert zich de discussie. “We vonden dat er te weinig materieel bewijs was om het schilderij in Wijnegem te situeren. Het was een theorie die hij opperde, maar die was niet voldoende onderbouwd. We hadden daar geen ruzie over, nee, dat niet. Ik ben nu ook aangenaam verrast met deze nieuwe studie. Het is mooi dat het schilderij echt over Wijnegem zou gaan. Wat we zeker weten is dat Bruegel hier ooit wel eens gepasseerd is.”

Tine Meganck: “Ik wil altijd wel contact opnemen met de heemkring in Wijnegem en de leden overtuigen. Op een internationaal colloquium met Bruegelexperts kregen we veel bijval. Dit is echt een bijzonder nieuw gegeven in de studie van een van de grootste Vlaamse schilders.”

FOTO MERCATOR FOTO RR In Volkstelling te Bethlehem heeft Pieter Bruegel een huis uit Wijnegem geschilderd (het huis in het midden bovenaan op dit beeld). Op de boom rechts ernaast prijkt een vlaggetje met ‘De Swaen’ op, wat eveneens een verwijzing naar de Antwerpse gemeente zou zijn.

Over dit huis van Jan Vleminck gaat het. Op het schilderij staat een exacte kopie. Wijlen historicus Raymond Correns(onder) kwam daar al eerder achter, maar hij werd niet geloofd.