Mag de baas nog de baas zijn?

Er gaat geen week voorbij of er wordt een leidinggevende beschuldigd van toxisch leiderschap. Mag een baas nog veeleisend zijn, gezag uitoefenen en kritiek geven, zonder dat het ongezond wordt?

Europarlementslid voor N-VA Assita Kanko “kleineerde publiekelijk” haar medewerkers. Burnoutprofessor Elke Van Hoof van de VUB legde haar mensen een “extreme werklast” op. Steve Van den Kerkhof “kafferde zijn werknemers uit”, als CEO van Plopsa. Er was Matthijs van Nieuwkerk, van De wereld Draait Door. En Paul Van den Bulck, van de Voetbalbond.

We werden de afgelopen weken en maanden rond de oren geslagen met verhalen van toxisch leiderschap. Wetenschappers zien geen enkele reden om aan te nemen dat het vandaag vaker voorkomt. We laten het gewoon niet meer passeren. Maar kan je er ook te gevoelig voor worden? Kan een leidinggevende nog veeleisend zijn, flexibiliteit vragen, uitmuntendheid verwachten, kritiek geven en zijn of haar gezag laten gelden, zonder dat het als tirannie gelabeld wordt?

“Heel zeker”, zegt Jesse Segers, professor leiderschap en organisatiecultuur, verbonden aan het Nederlands interuniversitair centrum Sioo en aan de universiteit van Exeter in Engeland. “Meer: die dingen blijven fundamenten van goed leiderschap. Het is een misvatting om te denken dat je er als leidinggevende bent om je mensen gelukkig te maken. Maar de tolerantie voor het klassieke idee van de baas, die eender wat kan en mag doen, wordt natuurlijk kleiner. Je kan je mensen niet als middel gebruiken. En je moet naar jezelf durven te kijken als er dingen mislopen.”

Babysitten

De geviseerde leidinggevenden werkten of werken allemaal in erg competitieve omgevingen. “En we weten dat die meer destructief leiderschap voortbrengen. De druk ligt er hoog. Er is stress. Je gaat over je eigen grenzen, maar ook over die van anderen.” Er is meer. We vertrouwen leiderschap vaker toe aan dominante types. “Veel mensen verwachten van hen nog altijd drie dingen: een duidelijke richting, orde en veiligheid. Het grote verschil met tien of twintig jaar geleden is dat we niet meer aanvaarden dat ze tiranniek worden.”

Maar wanneer wordt zo’n sterke of strenge baas eigenlijk een toxische baas? “Toxisch leiderschap is een amalgaam van gedragingen die buiten de normale werkrelatie liggen”, zegt Anja Van den

Broeck, professor arbeidsmotivatie aan de KU Leuven. “Je roept of scheldt niet op je medewerkers, dat lijkt logisch. Je kan hen soms vragen iets extra te doen, maar je moet grenzen aanvoelen. Je medewerkers moeten niet babysitten of je gras afrijden. Dat gaat niet alleen voorbij aan wat contractueel is afgesproken, maar ook aan wat impliciet verwacht wordt.” “Toxisch wordt het wanneer leidinggevenden hun medewerkers ondermijnen. Op een verbale, psychologische of soms fysieke manier. Je mag excellentie vragen, maar dat hoeft niet samen te gaan met verbaal geweld, micromanagement of het aantasten van het zelfbeeld van je medewerkers. Je mag respect vragen voor de hiërarchie, maar laat dat samengaan met het tonen van respect voor je ondergeschikte.”

Geboren psychopaatjes

Cultuursocioloog Walter Weyns van de Universiteit Antwerpen wijst op veranderende maatschappelijke verhoudingen. “Voor de sixties was er echt sprake van gebetonneerde hiërarchische relaties. Wie hoger stond, had meer waarde. In een meer geëmancipeerde samenleving gaat men ervan uit dat leidinggevenden een plaats innemen in het geheel, waar iedereen evenveel waarde heeft. En dat medewerkers dus met evenveel respect en egards moeten worden bejegend als hun leidinggevenden.” “Bepaalde mensen in leiderschapsposities geven zich over aan grensoverschrijdend gedrag”, zegt Weyns. “Maar we zijn niet allemaal geboren psychopaatjes. Veel leidinggevenden zien zich vandaag vooral als coach van een team, meer dan als leider die orders geeft. Dus deinzen ze terug om daadkracht te tonen. En we kunnen wel allemaal dromen van een perfecte werksfeer, waarin iedereen respectvol met elkaar omgaat en de baas een wijze vriend is. Maar in werkelijkheid moeten knopen worden doorgehakt. En dan werkt dat model niet altijd even goed.”

Jesse Segers

Professor organisatiecultuur

“De tolerantie voor het klassieke idee van de baas, die eender wat kan en mag doen, wordt kleiner.”