“Alles kan waar zijn”

Bibliofiel Marcel Grauls tipt elke week een boek waar u slimmer van wordt. George Orwell, 1984, uitg. De Arbeiderspers, 2017, vierenvijftigste druk, vert. Tinke Davids, , 312 blz., 15,00 euro, eboek 4,99 euro George Orwell, Animal farm, uitg. De Arbeiderspers, 2016, zesentwintigste druk, vert. Anthony Ross, 2016, herzien door Aart Aarsbergen, met twee voorwoorden van Orwell, 15,00 euro, eboek: 4,99 euro

XXStormloop op 70 jaar oud boek?

‘1984’ blijft een klassieker. De uitgeverij Penguin drukt elk jaar 100.000 stuks alleen al voor de niet-Angelsaksische markt. Dit jaar kan ze nauwelijks volgen. ‘1984’ schetst een angstaanjagende maatschappij - een dystopie, een anti-utopie - maar zo zijn er wel meer romans, films, games en strips. Van ‘A Clockwork Orange’ tot ‘Brave New World’. Ook apocalyptische boeken doen het goed in tijden van verwarring en onzekerheid. Dat zou ook zonder Donald Trump, zonder fake news en zonder ‘alternatieve feiten’, zo zijn.

Wat maakt ‘1984’ bijzonder?

Orwell himself, de geloofwaardigheid die vanuit zijn eigen ervaringen is ontstaan. Orwell trok eind 1936, 33 jaar oud, naar Spanje om er met de republikeinen tegen Franco te strijden. Hij overleeft er ternauwernood een nekschot. ‘Links’ en ‘rechts’ maken jacht op hem. Thuisgekomen schrijft hij zijn ‘Animal Farm’, over hoe fascisme op een ‘gelijkheidsboerderij’ontstaat. Zijn toelichtend voorwoord krijgt hij niet gepubliceerd; het zal pas lang na zijn dood verschijnen: “Op dit moment eist de heersende orthodoxie een kritiekloze bewondering voor SovjetRusland”, schrijft hij daarin. Hij kent zeer goed het verhaal van de honderdduizenden doden uit de zuiveringsprocessen van Stalin, het meeheulen van de media en het misbruik van de taal. “Ongeacht of je het eens bent met de plaat die op een bepaald moment op de draaitafel ligt; de grammofoonmentaliteit is de vijand”, schreef hij in dat voorwoord. Te vervangen door ‘de socialemediamentaliteit’?

Hoe is het boek opgevat?

De hoofdfiguur is Winston Smith, een man van 39 die in Oceanië tot de klasse van de lagere partijleden hoort. Als ambtenaar op het ministerie van Waarheid herschrijft hij op aanwijzing van hogerhand dagelijks alle mogelijke teksten, ook kranten en boeken, en past hij de geschiedenis aan. Hij heeft nog heel vage herinneringen aan zijn kinderjaren, toen de Partij van Grote Broer nog niet aan de macht was. Om die geheugenflitsen te verzamelen legt hij een dagboek aan, goed wetend dat dit hem zijn leven kan kosten. Al wie hem dierbaar is, is in de loop der jaren ‘gevaporiseerd’, verdwenen, vermoord. Het is fascinerend om te zien hoe geraffineerd de auteur de opbouw van de totalitaire staat uitspint. De warmte van het boek zit in de mens Smith, zit in de kleinste details. Eerste zin: “Het was een heldere, koude dag in april, en de klokken sloegen dertien. Winston Smith, zijn kin weggedoken tegen zijn borst in een poging te ontkomen aan de gemene wind, glipte snel door de glazen deuren van flatgebouw Victorie (…) De hal rook naar gekookte kool en oude lappenkleedjes.” Hij wordt verliefd - nog een halsmisdrijf - op Julia. Je verwacht niet dat Orwell indringend de natuur beschrijft als de twee zich in een bos terugtrekken, daar waar geen microfoons staan om hen af te luisteren. Hoewel ze zeer verschillen in hun kijk op het regime, zijn ze beiden subversief. Ook dat levert nuances op.

Hoe loopt het af?

Winston verdwijnt in de gevangenis. De man die hem martelt, steekt vier vingers in de hoogte en vraagt: “Hoeveel vingers, Winston?” Zolang hij ‘vier’ blijft zeggen, wordt de pijn verhoogd. Totdat hij ‘vijf’ zegt. “Soms Winston. Soms is het ‘vijf’. Soms is het ‘drie’. Soms is het dat alles tegelijk. Alles kan waar zijn.” ‘1984’ is een zuivere thriller. De 1984-wereld lijkt in de verste verte niet op de Trumpwereld, het zijn bepaalde elementen - denk aan de uitholling van de taal, het kneden van de realiteit - die de lezer verontrusten, alert maken.

Aan het slot van het boek zit de gebrainwashte Winston in Café de Kastanjeboom. Laatste zin: “Hij had de overwinning op zichzelf behaald. Hij had Grote Broer lief.”

‘1984’ is geen louter rationele constructie, geen kil boek, maar een doorleefde projectie die zegt ‘Zie de mens’. Daarin ligt het geheim van het succes. Doodziek wist Orwell op het barre eiland Jura in 1948 zijn diepe desillusie in een griezelverhaal om te zetten. Hij overleed, 46 jaar oud, zes maanden na de publicatie.