NEEN, IN DIEPENBEEK WAS ER GEEN STONEHENGE
De stenen zijn wel degelijk erfgoed. Maar geologisch erfgoed: het bewijs dat Limburg een zee is geweest
teerd als een mini-megalithisch heiligdom.
Alvermennekes
Paul Pipers, gepensioneerd leraar van het Antwerpse Atheneum, maar met Diepenbeekse roots, beschrijft in een Diepenbeekse geschiedenis uit 1937 twee cromlechs, dus twee door de mens aangebrachte stenen cirkels, genre Stonehenge. “Die van de Buchoutstraat, nu Bouquetstraat, en die van het Tombeveld aan de Tombestraat.” Waarbij hij glansrijk geologische bronnen negeert en enkel gebruikt wat hem uitkomt. Dat werkje van Pipers wordt zonder veel vragen in 1978 heruitgegeven door de gemeente. Het is het Jaar van het Dorp. “Hola”, zeggen die van het Alvermenneke, de heemkundige kring van Diepenbeek. “Wij hebben weet van een derde cromlech in Diepenbeek in de buurt van de Russelbeekstraat.” Met man en macht, met bulldozer en al, graven ze in opgravingscampagnes in 1979 en 1980 stenen op die site op. “Waarbij ze niet te beroerd zijn om die stenen recht te zetten en in een cirkel te plaatsen”, zegt Guido Creemers. “Dat blijkt duidelijk uit de aantekeningen die gemaakt zijn tijdens de opgraving.”
Prehistorisch raadsel in Diepenbeek kopt weekblad Panorama in die periode. Waarbij het een foto publiceert met trotse Diepenbeekse heemkundigen te midden van hun cromlech. Nu is die plek dichtgegroeid met doornen. Het oude, gele bord is zonder enige moeite terug te vinden: Megalitische steencirkel uit het Neoliticum - Opgegraven in 1979 door de Heemkundige Kring Diepenbeek staat erop. “Maar omdat de gemeente last kreeg van druïdeachtige bijeenkomsten hier, hebben ze de plek dichtgegooid”, zegt Guido Creemers. Tot daar de korte roem van het Diepenbeekse Stonehenge.
“Al waren er recent nog twee liefhebbers die op een schattingsdag van Likona kwamen aandraven met een lobbige zandsteen. In de vorm van een wulpse vrouw”, herinnert Creemers zich. “Ze geloofden geen woord van wat we vertelden. We moesten enkel zeggen wat ze waard waren. Dan zouden ze hun stenen bij Sotheby’s laten veilen.”
Geologisch erfgoed
“Wat niet wegneemt dat die stenen wel degelijk erfgoed zijn”, zegt Roland Dreesen. “Geologisch erfgoed. Het bewijs dat Limburg een zee is geweest. Een bewijs van global change. Twintig miljoen jaar geleden was Limburg een ondiepe zee. Waarbij de zee, zoals overal, zand afzette. Zeespiegelschommelingen deden hier een tropisch kustmoeras ontstaan. Een veen. Vergelijk Limburg met de Everglades nu in Florida. Tropische planten boorden zich met hun wortels in die steen. Vandaar die putjes, die verticale wortelgaten in bijvoorbeeld de stenen van de Holsteen. Organische zuren uit het veen wasten dat zand dan weer wit.”
“Maar gaandeweg werd het klimaat droger. Dat uitdrogingsproces deed soms ronde, haast wellustige, kwabben ontstaan op de steen. Stilaan vormden zich harde zandsteenkorsten. Die zandsteenplaten kwamen aan de oppervlakte. Tot in de IJstijden poolwinden die stenen glad polijstten en letterlijk zandstraalden. De poolwind blies er dan nog leem of löss overheen, maar onze stenen bleven wel liggen op het raakvlak tussen onderliggende geologische laag en de bovenste zand- of leemlaag. In de geologie staan ze bekend als zoetwaterkwartsieten.”
Populair als siersteen
Dreesen: “De mens heeft die zoetwaterkwartsieten altijd naar waarde geschat. In Wallonië heeft de prehistorische mens inderdaad dergelijke stenen gebruikt om er een grafmonument mee te maken. Ook de befaamde hunebedden in Drenthe - daar zijn dat zwerfstenen van teruggetrokken gletsjers - werden op die manier hergebruikt. Maar ook de Romeinen en de kerkenbouwers gebruikten kwartsiet als goedkoop en hard bouwmateriaal. Het lag voor het oprapen. Kijk maar naar de kerk van Alken, Neerrepen, Overpelt of zelfs de kathedraal in Hasselt. Boeren gebruikten ze dan weer als lomperiken, zogeheten schampstenen zodat karren de muur niet konden beschadigen als ze het erf opdraaiden. In Brabant maakten ze er kasseiwegen mee.” Nog altijd dienen ze bovenal als siersteen in menig Limburgs voortuintje of bij een vijver. Ver moeten we niet zoeken. Vlakbij het veld in de Bouquetstraat staan aan huisnummer 149 vier zoetwaterkwartsieten netjes op een rij. “Ja”, krabt de huurder in zijn baard. “Die stonden hier al. Voor de rest weet ik er niets van. In de vijver hier achter zijn er nog zo. Kom maar kijken. Voor de rest weet ik alleen dat een boer overtijd een hoop van die stenen uit de grond heeft gehaald. Zouden die iets waard zijn, denkt u?”
Geoloog
Roland Dreesen
In de lente van 2016 ploegt landbouwer Ludo Vandebrouck op een veld langs de Bouquetweg in Diepenbeek, vlakbij de E313. Ludo pacht het stuk. Hij wil er maïs op zetten. “Niet doorheen te raken. Ik reed al mijn bouten stuk”, herinnert hij zich. Praktisch zoals een boer kan zijn, stopt hij met ploegen en zaait het maïs ondiep. Maar na de oogst, neemt hij zich voor, wil hij die akker toch eens grondig onder handen nemen. In de late herfst van vorig jaar zou dat gebeuren, zou hij dat veld eens schoon vegen. “Onwezenlijk”, zegt hij nu. “Ik ben 35 jaar landbouwer, maar dat had ik nog nooit meegemaakt. Dat perceel was niet te ploegen. De ene na de andere steen kwam boven. Stukken van 5, maar ook van 500 kilo. Een week lang zijn we daar met twee, drie man zoet mee geweest.”
En de stenen? Die liggen nu te blinken op het erf van Ludo Vandebrouck in Vliermaalroot (Kortessem). “Mensen kwamen mij al vertellen dat daar vroeger een begraafplaats was geweest. Dat geloofde ik toch niet meteen. Ik heb wat gekeken op internet. Zeker na de uitleg van de conservator van het Gallo-Romeins Museum en een geoloog wist ik dat die stenen daar van nature liggen. Nu wil ik ze proberen van de hand te doen als sier- of vijverstenen.” Die conservator was Diepenbekenaar Guido Creemers van het Gallo-Romeins Museum in Tongeren. Hij had in Diepenbeek nog al gehoord van dergelijke vondsten. “Ik was al langer door het fenomeen geïntrigeerd. Uit wetenschappelijke archeologische literatuur wist ik dat men lang gemeend heeft dat het stenen bewijzen waren van megalithische heiligdommen hier. Er was zelfs sprake van een Stonehenge in Diepenbeek. Ik heb daar altijd ernstig aan getwijfeld.”
“Tot die boer daar in de Bouquetstraat plots 40 ton bovenhaalde. Toen ben ik wel in de geschiedenis gedoken, samen met geoloog Roland Dreesen. In het Gallo-Romeins Museum doen we wel meer een beroep op Roland als het over geologie gaat.”
Heren van stand
Het archeologische verhaal van die vreemd-gepolijste, witte zandstenen begint bij Theodoor de t’Serclaes, van 1859 tot 1871 gouverneur van Limburg. In 1862 wandelt hij, zoals alleen heren van stand dan wandelen, in de buurt van het kasteel van Mombeek en ziet “stenen als schapenruggen.” t’Serclaes haalt er procureur des konings Henri Schuermans bij. Die andere heer van stand is in zijn vrije tijd een niet geheel onverdienstelijk amateurarcheoloog. Schuermans zou in 1871 als eerste het Koningsgraf van Eigenbilzen naar waarde schatten. Nog een heer van stand, graaf de Corswarem, merkt in diezelfde periode gelijkaardige stenen op en oppert het idee van megalithische velden in het bronsgroen eikenhout. Schuermans beschrijft dat en haalt er de internationale vakpers mee: “In Diepenbeek hebben we een megalithisch heiligdom.” Tegelijk schrijft hij dat Limburg wel tjokvol voorouderlijke heiligdommen moet zitten: Overpelt, Zutendaal, de Holsteen in Zonhoven. Tot de Duivelsstenen van Langerlo.
Het begin van een hardnekkige mythe, zo zal blijken. Constant Bamps, een Franstalige Hasselaar, geneesheer, en verzamelaar van archeologische objecten, zal wel komaf maken met al die megalithische artefacten in de provincie, “maar”, schrijft hij in 1887, “dat van Diepenbeek is wel megalithisch.” En hoewel eind 19de eeuw al twee Belgische geologen komaf maken met enige archeologische wishful thinking en de theorie dat die stenen er door de mens zijn aangebracht naar fabeltjesland verwijzen, het verhaal blijft leven. Hasselaar Djef Anten, gedeputeerde voor de provincie, maar vooral ook kunstenaar, is een believer en laat in 1904 - er bestaan nog rekeningen van het transport - grote kolossen van stenen die op het Diepenbeekse Tomveld en Kapelveld liggen, verplaatsen naar het parkje van het Atheneum in Hasselt. Waar ze nu nog staan, gepos-
Recent nog geloofden twee liefhebbers met een zandsteen geen woord van wat we vertelden. We moesten enkel zeggen wat de steen waard was Archeoloog
Guido Creemers