Peggy en Picasso
Nazi’s die kunst die zij en dus verwerpelijk vinden, namaken én tentoonstellen. Het klinkt als een in de prullenmand beland script voor ‘Allo Allo’, maar toch gebeurde het echt met een beeld van Otto Freundlich. De Duitse kunstenaar die in 1943 vermoord werd in concentratiekamp Majdanek en daarna helemaal vergeten leek, krijgt in Museum Ludwig in Keulen eerherstel met de expo ‘Kosmischer Kommunismus’.
entartet
‘Kopf’. Zo simpel was de titel van het beeld dat Otto Freundlich in 1912 maakte. Het was een groot beeld, ongeveer 1,4 meter hoog. En waarschijnlijk liet Freundlich zich voor het ontwerp inspireren door de beroemde beelden op Paaseiland: die lip en die opwaartse blik wijzen daar toch op. Dat het beeld zo groot was, weten we van foto’s en documentatie. Wat niemand weet, is waar het beeld zich vandaag de dag bevindt. En of het überhaupt nog bestaat. Ofwel staat het ergens stiekem verborgen, ofwel werd het vernietigd. Nochtans was het beeld een van de trekpleisters, ja zelfs het uithangbord, van de expo ‘Entartete Kunst’ die de nazi’s in 1937 in München organiseerden. Die beruchte tentoonstelling etaleerde kunst die niet paste in het arische gedachtegoed en schoonheidsideaal. En dus moesten de verantwoordelijke kunstenaars aan de schandpaal worden genageld, en erger. Zo ook met Otto Freundlich, een overtuigd communist die overigens niet wist dat hij Joodse roots had.
De magie van glasramen
Uit de geschriften die Freundlich heeft nagelaten, blijkt dat al zijn kunst een politiek doel had. Hij schilderde abstract zonder lijnen rond de kleurvlakken omdat hij zo wilde aantonen dat er geen contouren bestaan en dat er geen verschil is tussen individuen. Freundlich was niet religieus, maar koppelde wel een spirituele dimensie aan zijn werk. Ook tussen de mens en de kosmos is er geen barrière. Vandaar: ‘Kosmischer Kommunismus’. Zijn beeldtaal en kleurgebruik hebben echter ook zeker te maken met Freundlichs fascinatie voor glasramen. Als hij als restaurateur in 1914 aan de slag gaat in de kathedraal van Chartres, ziet hij het licht: deze autodidact wil niets liever doen dat glasramen creëren. Maar hij krijgt geen opdrachten daartoe, en dus vertaalt hij de techniek naar schilderijen: de vlakken, de kleuren, het spirituele aspect... Maar ook in zijn beeldhouwwerk is er een link. Freundlichs beelden zijn niet glad en gepolijst, maar tonen opzettelijk ambachtelijke sporen. Zo ook bij ‘Kopf’. De etnische uitstraling van het beeld staat de nazi’s niet aan. En nog minder dat de maker een Jood en communist is. Terwijl Freundlich in Frankrijk zit, eerst in Parijs (waar hij steun krijgt van onder anderen Peggy Guggenheim, Picasso en andere kunstenaars die samen een werk van hem kopen) en later moet onderduiken in het Pyrenese dorpje Saint-Martin-de-Fenouillet, nemen de Duitsers al zijn werk in beslag. ‘Kopf’ wordt op de affiche en de voorpagina van de folder van de Entartete Kunst-expo gezet. Omdat de tentoonstelling in München zo succesvol is, begint ze aan een tournee. Ergens onderweg is daar iets fout gegaan met het beeld: het is verloren gegaan of vernietigd. Dat blijkt uit een artikel uit 1941 van de Ostdeutsche Morgenpost. Wie de foto bij het artikel over Entartete Kunst goed bekijkt, kan alleen maar vaststellen dat het niet langer meer om het werk van Freundlich gaat. Misschien wilden de nazi’s niet dat mensen teleurgesteld zouden zijn in de expo nadat ‘Kopf’ als uithangbord werd gebruikt. En dus hebben ze kunst die ze verfoeiden, nagemaakt én tentoongesteld. De bewuste kopie is daarna ook spoorloos verdwenen. Vandaar dat op de expo in Keulen enkel nog foto’s van de beelden hangen. Dat is lang niet de enige verrassing op deze boeiende expo. Wie meer wil ontdekken kan nog in Keulen terecht tot 14 mei.