“Eén constante: Rusland is nog altijd geen rechtsstaat”

Honderd jaar geleden betekent de Februarirevolutie in het huidige Sint-Petersburg het einde van tsaar Nicolaas II. Een halfjaar later grijpen de communisten de macht die ze tot 1991 zullen behouden. Waarna oudgedienden van de KGB, ene Vladimir Poetin op k

Rusland is in 1900 al het grootste land ter wereld met 125 miljoen inwoners, maar tegelijkertijd ook een reus op lemen voeten. Hoewel de industrie groeit, heerst er armoede en woningnood in de steden en overbevolking op het platteland. Als Rusland in 19041905 onverwacht een oorlog tegen Japan verliest, komt het tot protest dat bloedig wordt neergeslagen. Even lijkt de bom te barsten, maar tsaar Nicolaas II weet de orde te herstellen door een combinatie van hervormingen en de vervolging van de meest fanatieke politieke tegenstanders.

Volgens u was een Russische Revolutie nochtans niet onvermijdelijk.

Kees Boterbloem: “De modernisering van het Russische Rijk had ook zonder een revolutie kunnen gebeuren. De Russische deelname aan WO I aan de kant van de geallieerden ondermijnt echter deze herstelde stabiliteit. Zware nederlagen en toenemende honger bezegelen begin 1917 het lot van de tsaar. Er breken demonstraties in Petrograd los, het leger laat hem vallen, iedereen wil Nicolaas weg.”

Een liberale Voorlopige Regering neemt de leiding, maar wordt een halfjaar later tijdens de Oktoberrevolutie zelf ten val gebracht. Was zij tot mislukken gedoemd?

“Neen. Ze had andere keuzes kunnen maken. Ofwel de oorlog voortzetten door alleen maar de eigen posities te verdedigen en een beslissing op het Westelijk Front af te wachten - vergeet niet dat de Amerikanen al in april 1917 aan de oorlog gingen deelnemen. Waarschijnlijk was er dan wel gemor geweest, maar had Rusland het tot tenminste 1918 kunnen uithouden. Ofwel toenadering zoeken tot de Centrale Mogendheden en onderhandelen over een (afzonderlijke?) vrede aan het Oostelijke Front. Dat zou niet makkelijk zijn geweest, maar de oorlogsmoeheid was niet alleen groot in Rusland. De Duitsers zouden er duidelijk baat bij gehad hebben om alleen aan het Westfront te moeten vechten. In plaats daarvan ging het Russische Leger op regeringsleider Kerenski’s aandringen in het offensief, met catastrofale gevolgen. Na enkele dagen moest het een smadelijke terugtocht inzetten en vergrootte de anti-oorlogsstemming op het thuisfront fel.”

In Petrograd duikt in april 1917 met Duitse hulp Vladimir Lenin op. Hij pleit voor vrede, maar wil in feite een bloedige wereldoorlog om zo de voorwaarden voor zijn nog radicalere revolutie te creëren.

“Het zou kunnen dat hij al eerder met zijn geweten in het reine kwam wat betreft het tomeloze gebruik van geweld. Maar heel wat radicale Russische revolutionairen leken in 1917-1918 geconcludeerd te hebben dat de tijd van respect voor mensenlevens voorbij was. Miljoenen Russen waren natuurlijk al gesneuveld tussen 1914 en 1917. Lenin trok misschien iets eerder de conclusie dat massaal geweld nu een normaal deel van de politiek was geworden.”e

In 1917 evolueren de radicale bolsjevieken op een halfjaar tijd van “een excentrieke splinterpartij naar r een grote politieke beweging”.

“Hun tegenstand tegen de oorlog maakt hen populair. Daarnaast beschikken ze over een merkwaardig grote hoeveelheid geld voor hun propaganda, pers en organisatie. De herkomst van dat geld (Duitsland, misschien?) is nooit duidelijk geworden.”

Tijdens de Oktoberrevolutie van 1917 grijpen de bolsjevieken de macht, maar het jaar nadien breekt een burgeroorlog los tussen hen, ‘De Roden’, en hun vijanden, ‘De Witten’. Beide partijen begaan wreedheden en persen de bevolking af. Toch krijgen de Roden meer aanhang.

“De Witten bieden gewone Russen nauwelijks een alternatief voor de ellende van voor 1917. De Roden beloven na de overwinning een rechtvaardige samenleving van gelijken. Bovendien schilderen ze de Witten efficiënt af als handlangers van buitenlandse mogendheden. Na drie jaar van vreselijk bloedvergieten en hongersnood winnen de Roden.”

Lenin komt aan de macht, maar hij overlijdt in 1924 en Stalin volgt hem op aan de leiding van de Sovjet-Unie. U noemt dit een misdadig regime zonder weerga. Wat maakt het erger dan het nazisme of het China van Mao?

“Het aantal slachtoffers eenvoudigweg, w vooral wat betreft de eigen b bevolking in vredestijd. Al moet een behoorlijk aantal van de Sovjetslachtoffers tijdens WO II ook aan Stalins geblunder worden toegeschreven. Proportioneel gezien kwam zelfs Mao niet in de buurt. Alleen Pol Pot tijdens de jarenj 70 in Cambodja was procentueel nog erger, maar dat was maar een klein land.”

Poetin is de beroemdste tsjekist ooit Kees Boeterbloem

Stalin laat in de jaren 30 miljoenen landgenoten omkomen door honger of executie tijdens zijn zuiveringen. Was hij een paranoïde slachter of ’enkel’ gefrustreerd door de mislukkingen van zijn regime?

“Frustratie meer dan achtervolgingswaanzin: hij heeft grootse plannen om het allemaal prachtig voor iedereen te maken, maar daar komt helemaal niets van terecht. Dat kan, naar zijn mening, nooit aan zijn eigen ideeën liggen. Dus moet er wel sprake zijn van sabotage. De bolsjewieken zien de wereld sowieso als een strijdveld van een absoluut goed tegen een absoluut kwaad. Dat kwaad - de kapitalisten, tsaristen, Witten, sociaal-democraten, trotskisten - dient te worden uitgeroeid.”

Het uitroeien van die vijand vertrouwen Lenin en Stalin toe aan een geheime dienst, de Tsjeka, die later bekend raakt als KGB. U noemt Poetin “de beroemdste tsjekist ooit”. Is de SU vandaag dood, maar leeft de Tsjeka voort?

“Ja, de Tsjeka leeft. Sommige Ruslandkenners spraken na de val van de SU in de jaren 1990 van een revolutie van de communistische Jeugdliga Komsomol. Ik denk dat we sinds 2000 een soort van overname van de Russische Federatie door voormalige KGB-leden hebben gezien. Dat is niet echt verbazingwekkend, natuurlijk, gezien Poetins achtergrond als KGBmedewerker. Die KGB was trouwens vaak de werkplaats voor veel van de meest talentvolle Sovjetburgers die zeer gedreven en uiterst goed opgeleid waren, en daarbij durf tentoonspreidden. Allemaal kwaliteiten die nodig zijn om te slagen in de kapitalistische wereld. De Komsomol leverde tegelijkertijd heel veel van haar trouwste leden aan de KGB af.”

U trekt parallellen tussen Nicolaas II enerzijds, en Lenin en Stalin anderzijds, die zich allemaal boven de wet verheven voelden.

“Er is inderdaad minstens één belangrijke constante in de Russische geschiedenis: er bestaan veel wetten, maar niemand die zich er aan houdt, de leiders op kop. Rusland is nog steeds geen rechtsstaat.”

Is er sprake van continuïteit tussen de periode-Stalin en de periode-Poetin?

“Die continuïteit is hoogstens oppervlakkig. Poetins grote voorbeeld is veel meer Pjotr Stolypin, de machtige premier van tsaristisch Rusland van 1906 tot 1911. Poetin is zeker een aanhanger van het idee is dat sterke figuren het historisch proces kunnen sturen door krachtdadig optreden. Maar zelfs voor hem - en voor de meeste Russen vandaag – is Stalin toch te veel een hatelijke figuur. De Russen hebben niet echt de soort van verering van Stalin die - als we wat veralgemenen - de Chinezen voor Mao hebben.”

Wat maakt Poetin vandaag nog altijd populair?

“Voor de gemiddelde Rus hebben de vrij korte periodes van politiek pluralisme in de Russische geschiedenis (1905-1917 en 1989-vroege jaren 2000) niet echt veel positiefs teweeggebracht. Vandaag is de overtuiging vrij wijd verbreid dat de levensstandaard, het saamhorigheidsgevoel en een zekere trots op het moederland groter is onder leiding van een charismatische, vastberaden leider. Dat is wat Poetin heel bewust probeert te zijn.”