“De problemen benoemen is het begin van elke oplossing”

Mark Elchardus over onze samenlevingsproblemen

Welke zijn de breuklijnen in onze maatschappij?

“Ik zie twee grote breuklijnen. De eerste is de klassieke sociaaleconomische tussen links en rechts. Die is nu opnieuw scherper aanwezig. Vooral omdat de sociaaldemocratische partijen het minder goed doen. Hierdoor ontstaat extra ruimte voor extreem-links zoals Syriza (Griekenland), Podemos (Spanje) en PVDA-PTB bij ons. De tweede is de sociaal-culturele breuklijn, te verstaan als: wie is lid van onze gemeenschap? Welke opvattingen moet men hebben om lid te zijn van een gemeenschap? Hoe wordt men opgenomen in een gemeenschap? Wat is onze identiteit? De sociaal-culturele breuklijn gaat over gemeenschapsafbakening.”

We hebben het dan over de open versus de gesloten maatschappij.

“Ik vind dit niet de juiste term of omschrijving, omdat het slaat op de extremen. Met langs de ene kant de mensen die alle grenzen willen afschaffen en langs de andere kant zij die de grenzen willen afsluiten. Gemeenschapsafbakening gaat niet over het sluiten van grenzen. Het gaat wel over grenscontroles wat helemaal iets anders is. Het gaat ook over respect voor de instellingen, de Grondwet en de wetten, en over de vraag welke bevoegdheden we afstaan aan hogere niveaus zoals de Europese Unie.”

Dat zorgt voor discussies.

“Het houdt de mensen heel erg bezig. En politici reiken niet veel oplossingen aan. Dat maakt dat heel veel politieke discussies zich op die breuklijn afspelen en dat ze de laatste 20 jaar alsmaar scherper zijn geworden. Dat verdeelt onze maatschappij.” In de artikelenreeks “De Stand van het Land” gaan we op zoek naar oplossingen voor problemen waarmee ons land kampt. Vandaag hebben wet met Mark Elchardus over onze samenlevingsproblemen met moslims.

“We staan alsmaar opener ten overstaan van diversiteit. Maar een groot deel van de bevolking heeft wel problemen met bepaalde vormen van beleving van de islam. Dat zorgt voor spanningen en samenlevingsproblemen, die verder zijn uitgediept door terroristische aanslagen. Toch ben ik enigszins optimist voor de toekomst. Omdat we die problemen eindelijk durven benoemen en correct analyseren. Dat is altijd het begin van elke oplossing”, zegt professor Mark Elchardus.

Zijn we kritischer geworden ten overstaan van nieuwkomers?

“Mijn onderzoeken tonen aan dat de houding van de mensen ten overstaan van diversiteit alsmaar positiever is geworden. Vooral het onderwijs heeft hiervoor gezorgd. Het aantal mensen dat positief staat tegenover diversiteit is meer dan tweemaal zo groot als het aantal mensen dat negatief oordeelt. Maar wat men wel ziet, is dat een groot deel van de bevolking problemen heeft met bepaalde vormen van beleving van de islam. Het maakt dat de discussie over de gemeenschapsafbakening zich op de islam focust.”

Daar is veel kritiek op.

“Er zijn groepen die zeer scherp tegenover elkaar staan. Daar moeten we aandacht voor hebben en voor opletten. We moeten proberen om de zaken genuanceerd te benaderen. Er zijn er die de minste kritiek op de islam meteen beschouwen als islamofobie. Net alsof we de minste kritiek op het christendom of op de regeringMichel zouden afdoen als christianofobie of Michelofobie. Neen dus. Men mag kritiek hebben wanneer het gaat om een ontkenning van de kernwaarden van onze samenleving, zoals de scheiding van kerk en staat, de gelijkheid van man en vrouw of het recht om homoseksueel te zijn. Daar tegenover staan de andere extremisten zoals een Dewinter en een Wilders die zelfs de godsdienstvrijheid wil afschaffen. We moeten de breuklijn beter onderkennen. Niet de moslims zijn de vijand, wel de extremisten langs beide kanten.”

Is er meer polarisering?

“Het is een proces dat zich langs weerszijden aanzwengelt. We mogen daar niet blind voor zijn. Er zijn wel degelijk samenlevingsproblemen. Enerzijds zijn er moslims die een patroon hebben dat niet aangepast is aan onze samenleving. Dat zorgt voor radicale tegenreacties. De terreurdreiging vergroot op haar beurt de polarisering. Daar zijn de moslims niet voor verantwoordelijk. Wel zij die aanslagen plegen in naam van de islam en zo angst veroorzaken onder de mensen. Daarbovenop stellen we ook veranderingen binnen de moslimgemeenschap vast. Ook hier moeten we rekening mee houden.”

Veranderingen. Waarover heeft u het dan?

“Eind vorige eeuw leek het erop dat ook de moslims hier seculariseerden, net zoals de christenen dat eerder al deden. Dat ze een geloofsbelijdenis ontwikkelden die compatibel was met de seculiere maatschappij. Het houdt in dat ze hun geloofsovertuiging hebben en voor zichzelf daar naar handelen, maar dat ze hun mening niet opleggen aan de maatschappij en dat de wet boven die eigen geloofsovertuiging staat. Voor katholieken betekent dat bijvoorbeeld dat ze voor zichzelf tegen abortus zijn, maar aanvaarden dat in onze maatschappij abortus wel kan. Maar in het begin van de 21ste eeuw zien we een kentering. Moslims zijn opnieuw meer naar de moskee beginnen gaan, zijn hun kinderen opnieuw meer naar de koranschool gaan sturen en vrouwen zijn opnieuw meer de hoofddoek gaan dragen. De hoofddoek is het meest zichtbare van die kentering.”

Enkel in België?

“Neen, in heel Europa. Die tendens is in de moslimlanden zelf begonnen vanaf de jaren zeventig en heeft zich vervolgens met vertraging hier doorgezet. Het is toen dat de moslimbroeders opnieuw sterker werden en oppositie gingen voeren tegen onder meer de sjah van Perzië (Iran) en de Egyptische president Nasser wegens hun dictatoriale optreden. De Amerikanen hebben toen een kapitale fout gemaakt. Toen de sjah om een prijsverhoging voor zijn olie vroeg, werd hij wandelen gestuurd door de Amerikanen. De sjah dreigde daarop zijn olie aan de Russen te verkopen. Waarop de Amerikanen de moslimbroeders gingen steunen en Khomeini mee aan de macht hielpen. Uitgerekend de man die door de sjah was verbannen wegens gewelddadige betogingen tegen onderwijs voor meisjes. Dat heeft zich daarna doorgezet tot en met de Arabische Lente. Opnieuw heeft het Westen zich heel onbezonnen gedragen. Het hielp om dictaturen omver te werpen, maar zorgde niet voor opvolging. Het resultaat is destabilisering van het MiddenOosten en Noord-Afrika, burgeroorlogen, nieuwe dictaturen en falende staten. Het Amerikaanse buitenlandbeleid heeft religieus fundamentalisme in de hand gewerkt.”

Dat heeft zo zijn gevolgen.

“De gevolgen zijn terrorisme en vluchtelingendruk. Ook in eigen land zijn er nu mensen die de fundamentalistische weg opgaan, die vinden dat religie primeert op de rechtsstaat, die soms zelfs sympathie hebben met het jihadisme.”

Hadden we dit kunnen voorkomen door meer in te zetten op werk voor nieuwkomers?

“Neen. Bij de integratie van nieuwkomers uit moslimlanden hebben we een grote fout gemaakt. We hebben te lang enkel gefocust op het sociaaleconomische. We dachten dat wanneer ze werk zouden hebben, alle problemen zich zouden oplossen. Zoals dat het geval was met bijvoorbeeld Italianen en Polen. Neen dus. Omdat we te weinig rekening hebben gehouden met hun cultuur. Turken en Marokkanen hebben een heel andere cultuur. Voor velen van hen bepaalt godsdienst meer de identiteit, en voor sommigen primeert dat op onze seculiere maatschappij. En ze kijken op een andere manier naar onze politieke besluitvorming, omdat ze komen uit landen met weinig of geen democratische tradities.”

Vaststellingen waar een mens niet vrolijk van wordt.

“Dat weet ik nog zo niet. Ik denk zelfs dat we optimist mogen zijn. Problemen kan men enkel oplossen na een realistische analyse. Die analyse is dat er spanningen zijn, dat veel moslims als goede burgers willen samenleven, dat wij steeds positiever staan ten overstaan van diversiteit. Maar dat er ook mensen en groepen zijn die willen polariseren. Ik ben optimist omdat we nu de problemen willen zien en benoemen, omdat we daarbij genuanceerd denken en omdat we de wil hebben om oplossingen uit te werken waarbij we er ook niet langer voor terugschrikken om grenzen te stellen. Ik denk dan bijvoorbeeld aan de problemen met haatpredikers.”

U heeft het over oplossingen. Welke?

“Van de 25- tot 35-jarigen heeft 43 procent van de moslims werk en 85 procent van de niet-moslims.