Spiegel in de spiegel

Helkaar niet. et schip had het anker gelicht. Korte tijd later was er geen land meer in zicht. Mariablauw was de kleur van de hemel, en de zee bloosde een geheimzinnig indigo.

De lucht en het water weerspiegelden

* * *

Veertig jaar geleden, in Helsinki, vroeg ik aan een Fin of hij ooit in Estland was geweest. De hoofdstad Tallinn ligt aan de overkant van de Finse Golf, op amper tachtig kilometer.

De man legde uit hoe moeilijk het was om door de Sovjet-grenscontroles te raken. Het IJzeren Gordijn schermde Tallinn af van het Westen.

De Fin vertelde dat hij er af en toe in slaagde om een tv-signaal ‘met sneeuw’ uit Tallinn te ontvangen. Omdat Ests verwant is met Fins, kon hij ook enkele woorden verstaan.

Vandaag vaart er dagelijks een tiental veerboten tussen Helsinki en Tallinn. Aan beide kanten van het water zijn euro’s het wettige betaalmiddel. De buren zien elkaar graag.

* * *

Tallinn is een middeleeuwse Hanzestad die me aan Brugge deed denken. Elk huis een plaatje, elke straat een verhaal met een openingszin neergepend in een ver verleden. Ik verloor er voortdurend de weg. Op die manier herkende ik na een tweede passage de straten en huizen als ‘oude vrienden’ die ik graag opnieuw ontmoette.

Aan het ‘Huis van het Broederschap van Zwarte Hoofden’ – een gebouw uit de 14de eeuw – hing een concertaffiche. Op het programma herkende ik de naam van de Estlandse componist Arvo Pärt. Dat ging beslist prachtig worden. Maar er was nog zoveel in Tallinn te zien, tijd voor muziek had ik niet.

* * *

Ik sloeg een babbeltje met de straatveger, vroeg hem hoe hij dacht dat een componist muziek behoort te schrijven. Hij bekeek me: “Dat is me nog eens een vraag zeg!” Het antwoord dat hij daarop gaf, had ik nog nooit gehoord: “Ik denk dat een componist van elke klank moet leren houden.” Van elke klank leren houden? Hoe is zoiets mogelijk? Een nieuwe wereld ging voor me open.

Voor wie erin slaagt om van elke klank te houden, wordt het gemakkelijk om álles hier te begrijpen.

Arvo Pärt (1935-), ‘24 Preludes for a Fugue’; documentaire, Dorian Supin (2002)

* * *

Toen ik op een rommelmarkt buiten de stadswallen van Tallinn rondliep, hoorde ik de mensen Russisch praten. Er heerste een andere sfeer, alsof ik een stap buiten Europa had gezet.

Meer dan een kwart van de bevolking van Estland bestaat uit Russen, een erfenis uit de Sovjet-tijd. Sinds de onafhankelijkheid in 1991 voelen de Russische Estlanders zich ontheemd. En bij de autochtone bevolking leeft de angst dat het Krim-scenario zich hier zal herhalen, met annexatie door Rusland.

* * *

Het toeval dat me door de straten van Tallinn had geleid, bracht me aan het eind van de dag terug naar het ‘Huis van het Broederschap van Zwarte Hoofden’. Het concert was net begonnen. Mijn vermoeide voeten konden wel wat rust gebruiken, en mijn geest de muziek van Pärt. De Deense dirigent sprak zijn bewondering uit voor de componist. Hij wees naar buiten: “De grote Arvo Pärt woont in dát straatje, dáár.”

Ik bleef luisteren tot de allerlaatste noot van het concert was gespeeld. De muziek had me verrast maar klonk tegelijk vertrouwd. Een muzikaal landschap waarin elke klank geliefd werd, elk geluid zich kon thuisvoelen. Het deed me aan de Estlanders en Russen denken – tegenpolen in de stad die hen samenhield.

Ik herinnerde me Pärts compositie ‘Spiegel im Spiegel’, waarin hij het beeld gebruikt van spiegels die elkaar eeuwig reflecteren. Een oneindigheid waarin alles zich oplost.

* * *

Open plek in een noordelijk land een eindeloze belofte niets, geheel niets hemel van top tot teen

Viivi Luik (1946-),‘Opdracht’, (Eng. vert. Jayde Will)

* * *

Op de terugvaart tuurde ik weer naar de horizon, de lijn tussen water en lucht.

De voortschrijdende einder leek op een nauwe opening waaruit de zee en hemel bleven stromen en aangroeien. Twee oneindig ver reikende oppervlaktes, volledig van elkaar verschillend, maar door de gedeelde horizon ook wederzijdse spiegels in de spiegel.

Wanneer het schip straks de haven binnenvaart, lossen de spiegels zich in elkaar op. Hemel van top tot teen.

Good luck en tot ziens.

Uw trouwe dienaar, FB