Weer een boek met een jaartal als titel?
Elisabeth Asbrink, 1947. Hier begint het heden, uitg. Thomas Rap, 2017, vert. Janny MiddelbeekOortgiesen, 271 blz., 19,99 euro
XHet lijkt een goedkoop concept en toch kwamen er schitterende boeken uit tevoorschijn. Herinner u ‘1913. Het laatste gouden jaar van de twintigste eeuw’ van Florian Illies. Een dag-aan-dagverslag van de Europese cultuur net voor de oude wereldorde instortte. Of ‘1956. De wereld in opstand’ van Simon Hall. De schijnbaar saaie jaren 50 waren zeer rumoerig. Hall: “In de hele wereld kwamen mensen in opstand om hun vrijheid op te eisen.” Buitengewoon is ‘1945. Biografie van een jaar’ van de Nederlandse schrijver Ian Buruma. Hoe verrijst de wereld vanuit de puinhopen? Wat gebeurt er als miljoenen mensen omkomen van de honger en op wraak broeden? En: “Ik wilde de wereld van mijn vader (een weggevoerde) begrijpen. In de hoop dat ik daardoor mezelf beter zal kunnen begrijpen.” Buruma is een sterke onderzoeker en commentator.
Een versplinterd geheel
Het uitgangspunt van de Zweedse schrijfster Elisabeth Asbrink in ‘1947. Hier begint het heden’ is totaal anders, al speelt ook haar vader een grote rol. Haar Joodse vader kwam toen hij tien was samen met vierduizend andere kinderen in een tehuis in het Beierse Ansbach terecht, Amerikaanse bezettingszone. Een deel van hen koos voor terugkeer naar de plaats van herkomst - voor haar vader was dat Boedapest, waar hij niet welkom was. De Sovjet-Unie heerste er.
Anderen vonden hun weg naar het legendarische schip ‘Exodus’ dat in juli 1947, tegen het verbod van de Britten in, richting Palestina voer. Palestina was toen nog Brits mandaatgebied. De Britten wilden een voorbeeld stellen en stuurden het schip terug naar Hamburg, Britse bezettingszone. De behandeling van de emigranten wekte destijds grote internationale verontwaardiging. Denk aan de film ‘Exodus’ (1960) met in de hoofdrol Paul Newman als operatieleider.
Ook Asbrink wil zien wat haar vader heeft meegemaakt. Ze toont van maand tot maand stukken en brokken die ze ook stukken en brokken laat blijven. Twee keer zegt ze daar wat over: “Ik probeer het jaar 1947 tot een versplinterd geheel bijeen te rapen. Dat is waanzin, maar de tijd geeft me geen rust.” En aan het slot: “Misschien is het niet het jaar dat ik bijeen wil rapen. Het bijeenrapen betreft mezelf.” In die zin is haar zoektocht persoonlijker, ingehouden gevoeliger.
Joden en Palestijnen
Ze plukt bijvoorbeeld uit de dagboeken van Simone de Beauvoir, die in Los Angeles “pardoes voor de schrijver Nelson Algren valt”. Of uit de aantekeningen van George Orwell - uitvinder van de term ‘koude oorlog’ - die meer dood dan levend op het eiland Jura zijn boek ‘1984’ schrijft. Maar ook minder bekende figuren passeren de revue: de piepjonge Benjamin Ferencz, 27 jaar, die in de baan tuimelt van hoofdaanklager van de Neurenbergprocessen. Ze voert de Poolse jurist Raphael Lemkin op, de geestelijke vader van het begrip ‘genocide’. Asbrink: “Hij heeft geen idee dat hij zes keer voor de Nobelprijs voor de Vrede zal worden genomineerd, maar hem nooit zal krijgen. Hij weet niets van zijn veel te vroege dood, dat hij bij een bushalte in New York in elkaar zal zakken, ziek van uitputting, …” De oude en de nieuwe nazi’s bundelen hun krachten. Joodse militaire organisaties en hun Arabische tegenstrevers richten in Palestina bloedbaden aan - denk aan Hassan al-Banna, stichter van de Moslimbroederschap.
Je ziet de actuele kwesties zo kort na de wereldbrand weer de kop opsteken: racisme, antisemitisme, religieuze polarisatie, genocide, Islamitische Staat, vluchtelingenstromen, noem maar op. Honderd kleine dingen ook. Als lezer denk je vaak: hier wil ik meer over weten: Operatie Black Tulip (Nederland zet 25.000 Nederduitsers aan de deur, in 1947), ‘The Hollywood Ten’, scenarioschrijvers krijgen geen werk meer, in 1947, jaren voor het mccarthyisme. Asbrik geeft geen commentaar, maakt geen scherpe analyses, ze raakt gewoon aan, met veel gevoel brengt ze steentjes aan in haar persoonlijk tijdsfresco. Haar vader moet dit gezien hebben, denkt ze: toen begon het heden. Indringend.