Waarom twee boeken?

Blom?

De Duitse historicus Blom (47) heeft de laatste jaren ongemeen veel gepubliceerd. Het recente werk, compleet in het Nederlands vertaald, haalt ook hier de hitlijsten. Kern van zijn werk is de studie van de vermaarde ‘Encyclopédie’ van Diderot en d’Alembert, de ‘vergeten radicalen’ van de Verlichting. Schitterend is ook ‘Alleen de wolken’ (2014) over de tien jaar na de oorlog (de eerste) en de tien jaar voor de oorlog (de tweede) van de vorige eeuw. Maar hij heeft ook romans geschreven, zelfs een boek over wijn. Zijn moeder is een Nederlandse. ‘Amsterdam ‘van Geert Mak heeft hij van het Nederlands naar het Engels vertaald en Guy Verhofstadts ‘Voor Europa’ (2012) van het Nederlands naar het Duits. Dat legt hij uit met een begincitaat van de Deense filosoof Kierkegaard: “Het is zeker waar dat het leven achterwaarts moet worden begrepen. Maar daarbij vergeet men de andere stelling dat we voorwaarts moeten leven.” Deel één is het verleden, deel twee is een alarmkreet. Wat staat er op het spel? Alles.

Wat hebben wij met kleine ijstijd?

Geen tijd van klimaatopwarming, wel van spectaculaire afkoeling, circa 1570 tot 1700. Vandaar dat het boek opent met enkele afbeeldingen van winterlandschappen, onder meer de beroemde ‘Jagers in de sneeuw’ van Pieter Bruegel de Oude.

Goede vraag: wat verandert er in een samenleving als het klimaat verandert? Die zeventiende eeuw maakt het mogelijk de gevolgen van een klimaatverandering voor alle aspecten van het menselijk leven te onderzoeken en te leren begrijpen. Europa beleefde in die koude periode (gemiddeld minus twee tot minus vier graden extra) een enorme sociale, economische en intellectuele revolutie. In hoeverre heeft het ene met het andere te maken? Dat is het voorwerp van ‘De opstand van de natuur’.

Hoe zoek je dat uit?

Met historisch klimaatonderzoek (paleoklimatologie geheten) getoetst aan documenten: dagboeken, brieven, aantekeningen, gegevens over de wijnoogst. Deel een brengt de ooggetuigen, deel twee de landbouwkundige, economische, sociale en militaire ontwikkelingen, deel drie het effect daarvan op het denken en de wereldbeschouwing van de Europeanen.

Blom is sterk in het krachtig portretteren van de denkers die met hun ideeën en argumenten een brug slaan tussen middeleeuwen en moderne tijd (Spinoza kwam uit de import-export, Descartes was een artillerieofficier, wat wil dat zeggen?). De rampen (“God toont ons zijn toorn.”), hongersnood en epidemieën, godsdienstoorlogen en ander onheil leidden ook naar de overzijde van de rede: “Nooit is het intellectuele landschap rijker geweest aan occultisten, magiërs en waarzeggers, astrologen en geestenzieners.”

Sommige culturen sluiten zich af, klappen dicht. Spanje bijvoorbeeld, gaat verkrampt zitten op bergen goud en zilver en wurgt zichzelf tot in de twintigste eeuw. De Noordelijke Nederlanden trekken de wereld in, importeren nieuwe graansoorten en groenten, organiseren internationale handel. En dat leidt tot de Gouden Eeuw, wel degelijk diezelfde zeventiende eeuw, de eeuw van Rembrandt en Vermeer.

Klimaat?

De klimaatverandering dwong tot innovatie, tot anders denken, tot onderzoek, expansie, vooruitgang, betoogt Blom. Tot de dag van vandaag. De westerse privileges op de rug van anderen en de uitbuiting van de aarde hebben hun grenzen bereikt. Het gemiddelde maandloon in Oekraïne bedraagt 90 euro per maand. Indiase slaven bouwen het stadion voor het WK-voetbal in 2022 in Qatar. In Tripoli, Libië, worden klimaatmigranten individueel per opbod verkocht. De wereldmarkt, de nieuwe god, wordt almaar ondemocratischer. Boven de financiële sector hangt een nieuwe mondiale crisis. Noem maar op. De geïnteresseerde krantenlezer kent de feiten in dit boek. Blom ordent ze, toont de urgentie en vraagt het engagement om niet al te onnozel door deze wereld te lopen. ‘Wat op het spel staat’ is ook van toon een betoog, deels eerder een pamflet. Blom is een grootmeester in het schilderen van apocalyptische beelden ter provocatie van het inzicht, het besef.