De radicale kerstman

Weyns: “Marx was een enorm begaafde dwarsligger, die niet kon verdragen dat ook maar iemand hem in de schaduw wilde stellen. Maar hij is zonder twijfel een van de beslissende figuren in de wereldgeschiedenis. Op basis van zijn ideeën is de wereld decennialang in twee gedeeld, honderden miljoenen mensen hebben onder communistische regimes geleefd of doen dat nog.”

Marx wordt in 1818 geboren in een gegoed burgerlijk gezin in het Rijnland. Wat is de invloed van zijn Joodse milieu?

“Marx stamt af van twee rabbijnengeslachten, maar zijn vader trekt tijdens de Napoleontische tijd, als Trier ingelijfd is bij Frankrijk, helemaal de kaart van de Verlichting. Om als advocaat te kunnen werken, wordt hij protestant. De jonge Karl wordt Lutheraans gedoopt maar ontpopt zich al snel tot atheïst. Toch refereren de stijl en de profetische kracht van zijn werken heel vaak aan de bijbelse traditie en is zijn geschiedenisopvatting heel joods. Voor hem is geschiedenis geen verhaal van feiten en processen die je kan bestuderen, maar een proces dat voortdurend in ontwikkeling is. Tegelijk heeft Marx zelf soms last van antisemitisme, een van de talloze vreemde contradicties in zijn ideeën.”

Hij ontpopt zich wel als een indrukwekkend denker.

“Hij studeert rechten en filosofie, is enorm belezen, staaft al zijn uitspraken, doet ernstig bronnenonderzoek. Hij heeft een analytische geest, maar is ook dol op literatuur. Al snel vormt hij het middelpunt van een discussiegroep. Maar hij is ook een geboren querulant, die steeds het conflict opzoekt en altijd het laatste woord moet hebben. Het lijkt wel alsof hij enkel kan denken als hij op gespannen voet staat met iemand. Met zijn scherpe pen en dito tong maakt hij vijanden bij de vleet, vooral ook voormalige vrienden of geestesgenoten. Enkel Friedrich Engels en zijn echtgenote Jenny von Westphalen zullen hun hele leven aan zijn zijde blijven.”

Marx, de grote communist, huwt een heuse barones.

«Zij is een jeugdvriendin en Marx slaagt erin haar vader in te pakken. Na hun huwelijk volgt ze hem overal, als hij door zijn radicale artikelen weg moet uit Duitsland, eerst naar Frankrijk, dan België en tenslotte Groot-Brittannië. Vooral in Londen zien ze zwarte sneeuw, omdat Marx nooit aan vast werk toekomt en nooit de tering naar de nering zet. Hij verdient wat als journalist en schrijver, en voor het overige leven ze van giften van vrienden en familie, of een occasionele erfenis. Maar liefst vier van hun zeven kinderen sterven jong en Jenny klaagt bitter over hun leefomstandigheden, maar ze laat hem nooit vallen.”

Hij is voortdurend aan het lezen en schrijven.

“Iedereen kent wel zijn pamflet, het ‘Communistisch Manifest’, en zijn vuistdikke ‘Das Kapital’. Maar hij is voortdurend zelf aan het schrijven of andermans werk aan het becommentariëren. Zijn volledig werk telt meer dan 160 delen! Het is steeds weer een opeenstapeling van citaten uit de wereldliteratuur, wetenschappelijke analyses en regelrechte scheldpartijen. Wie niet kan schelden, hoeft enkel Marx te lezen. Zijn droom is echter om het definitieve werk te schrijven over de destructieve aard van het kapitalisme. Daarvoor offert hij alle kansen op een carrière als academicus, jurist of journalist op.”

Marx mag er dan uitzien als een kerstman zonder pak, maar zijn ideeën zijn erg radicaal.

“Ja zeker, al gaat hij nooit zelf de straat op en ontmoet hij zelden arbeiders. Als kamergeleerde levert hij de intellectuele wapens voor een revolutie, maar wil hij zijn handen niet zelf vuil maken. In die zin is hij de dirigent van de revolutie, die van op een verhoog het concert dirigeert. Alhoewel hij niet kickt op geweld, beseft hij dat de totale maatschappelijke veranderingen die hij wil niet zonder dwang kunnen. Hij wil alle negatieve gevolgen van de grote ongelijkheid in het bezit van de productiemiddelen weg. En als dat niet met stakingen lukt, moet het maar met geweld. Dan pas zal een nieuwe mens opstaan en een ideale maatschappij ontstaan. Erg messianistische ideeën, waarbij zijn joodse achtergrond komt piepen.”

Hoe moeten we zijn belang inschatten?

“Dat is ontzaglijk. Zijn ideeën hebben de tweede helft van de 19de en de hele 20ste eeuw gekleurd. En Xi Jinping en Kim Jong-un zweren officieel nog altijd bij zijn theorieën. Maar opgelet: die ideeën zijn door allerlei navolgers vervormd. Hijzelf wil ware vrijheid voor de mens, die voor hem niet in een liberaal individualisme te vinden is, maar enkel als je in een harmonieuze samenleving met anderen kunt samenleven. En dat die ideeen in de handen van anderen hebben geleid tot de goelags en de killing fields, zou hij afschuwelijk vinden.”

“Door sommige stukken van zijn immense oeuvre raak je vandaag niet meer heen, maar andere delen zijn nog steeds verrassend fris om je aan het denken te zetten over de evoluties in deze maatschappij. Vooral na de bankencrisis van 2008 is er een vernieuwde belangstelling. Terecht, maar je moet wel kritisch blijven.”