Vraag het aan nonkel Yuval
Voor hij de inspiratiebron van de machtigen en de onwaardigen werd, was Yuval Noah Harari gewoon professor middeleeuwse geschiedenis aan de universiteit in Tel Aviv en deed hij geen vlieg kwaad. Met zijn boeken ‘Sapiens’ (2011) en ‘Homo Deus’ (2016) bereikte hij een miljoenenpubliek, met dank aan het duimpje van vertwijfelde zielen als Mark Zuckerberg en schouderklopjes van charismatische wereldleiders als Barack Obama. ‘Sapiens’ is een aantrekkelijke, met gusto geschreven samenvatting van de geschiedenis van de mens. ‘Homo Deus’ kijkt vooruit, naar een toekomst waarin de mens leert samen te leven met (bio)technologie.
‘21 lessen voor de 21ste eeuw’ heet dan weer netjes het heden te behandelen. In smulklare hoofdstukken verzamelt Harari actuele onderwerpen en vraagstukken. Komt er een Derde Wereldoorlog? Moeten we bang zijn van terrorisme? Waarom stemmen mensen op Trump en voor de Brexit? Hoe zit het met fake news? Vraag het aan nonkel Yuval. Zelfs de mediëvist die Harari is, is niet vrij van de aanmatiging dat hij in bijzondere tijden leeft. De nadruk ligt op technologische veranderingen en die komen aldus Harari steeds sneller op ons af. Omdat we grosso modo geseculariseerd zijn en geen enkel groot verhaal meer geloven, kunnen we niet meer volgen. Als u dat bekend in de oren klinkt, dan is dat ook omdat u het zelf al eerder bedacht of elders gelezen hebt. God, het klassenbewustzijn, de natie, het dollarbiljet: allemaal vals, zelfbegoocheling, fictie. Harari probeert, zoals velen voor hem, het gordijn weg te trekken.
Vrije wil
Het liberalisme, dat na de val van het IJzeren Gordijn beweerde een einde aan de geschiedenis te hebben gemaakt, wordt bedreigd door big-data-algoritmes, Artificiële Intelligentie (AI) en de Googles van deze wereld. Omdat emoties en beslissingen volgens de jongste wetenschappelijke inzichten niet meer zijn dan wat heen en weer schietende elektrische pulsen in de hersenen, is het voor een toekomstig digitaal meesterbrein een koud kunstje om ons te manipuleren. We zijn ons brein, weet u wel. Vrije wil is een illusie. Ons brein én ons strottenhoofd: we blijven elkaar verhalen vertellen, want zo konden we een samenleving worden en een diersoort die de wereld ging beheersen. Maar door die aandrang tot fictie zijn we vatbaar voor leugens en, alweer, knechting.
Voor morsige turbulentie is in het strak getrokken ondergangsmodel van Harari weinig plaats. Misschien is de angsthaas er enigszins mee gesust, maar het blijft een reductionistisch mensbeeld. We zijn tenslotte ook onze darmen, onze geslachtsorganen, onze voeten, en, waarom niet, onze ziel. En het geheel is flink meer dan de som van de delen, zoals Rabelais, Van Gogh en Bach al wisten.
Schwarzenegger
Harari herhaalt dreigend en dreinend zijn Black Mirror-dystopieën uit ‘Homo Deus’: AI zal uw en mijn job overbodig maken, of toch tenminste erg tijdelijk en onaangenaam. Bovendien zal het algoritme eerder dan uzelf weten dat u homo bent of wat uw ideale vakantiebestemming is. En de democratie zal in ‘haar huidige vorm een fusie tussen biotech en infotech’ niet overleven. Lange halen, snel thuis.
De toekomst is, zeker als ze in de gedaante komt van een vierkante Schwarzenegger met een zwaar Stiermarkens accent, inderdaad een angstaanjagende bedreiging. Maar is de dreiging door AI voor onze menswaardigheid nu werkelijk groter dan de dreiging van het fascisme in de jaren 30? Op deze belangrijke vraag geeft Harari geen antwoord. Want als een zelfdenkende intelligentie dan toch zo gevaarlijk is, dan wil ik graag kunnen inschatten of we het bevolkingsregister toch maar in handen moeten laten van gezagsgetrouwe administratieve werkkrachten zoals Adolf Eichmann er een was.
Cambridge Analytica
Van nogal wat thema’s in dit boek ontbreekt een analyse van de politieke, ideologische en historische context. Dit onderzoek naar de chaotische geglobaliseerde wereld is niet voldoende à charge en à decharge gevoerd. Harari gaat al te gemakkelijk voorbij aan het feit dat de mens, ondanks zijn smartphone en zijn Instagramaccount, vaak tegenstribbelt. Nee, Facebook valt met zijn obscure algoritmes niet te vertrouwen en inderdaad, voor malafide bieders uit Rusland kunnen data misschien aantrekkelijk snoepgoed zijn, maar het is wel een mens van goede wil en van vlees en bloed die het schandaal van Cambridge Analytica aan het licht bracht. En we hoeven gelukkig niet altijd te rekenen op een klokkenluider met raar haar om onze vrijheid te bewerkstelligen en te beschermen. Er is onderwijs, er zijn structuren, er is ethiek, er is recht. In het mooie sociale imperatief van de rule of law - een eeuwenlang opgebouwde en verfijnde manier om te beletten dat we elkaar voor een kip het hoofd afslaan - zitten best wel enkele sloten op de deur om de vrijheid van het kasplantje te beschermen. In theorie houdt EU-commissaris Margrethe Vestager AI niet tegen als ze Google een boete oplegt, maar dat ze dat doet en dat ze dat kan, wijst op een beetje zelfreinigende kracht van de mensheid. Misschien is nog niet alle hoop gevlogen.
Harari’s pijnstiller
Houdt Harari ons dan geen pijnstiller voor de te snelle wereld voor? Toch wel, het boek eindigt met een les over meditatie. Iedereen op de mat. Dat mag, maar het is toch een verrassend individuele en gedepolitiseerde oplossing. Het levert de zelf twee uur per dag inwaarts blikkende Harari het goeroeverwijt op. En inderdaad, te vaak vertoont hij de neiging om het met een fortune cookie te zeggen. Als je echt verliefd bent, maak je je nooit druk om de zin van het leven. ‘Mensen leiden steeds eenzamere levens in een wereld met steeds meer verbindingen.’ ‘We geloven dat we gelukkiger worden als we meer spullen kopen, want we hebben het kapitalistische paradijs met eigen ogen op televisie gezien.’ Het betoog is niet altijd even helder en bijwijlen schaamteloos oppervlakkig. Van dik hout zaagt men planken, maar in deze tijd van massahysterie hollen we graag achter iemand aan die de weg wel schijnt te weten. En al mist dit boek de originele synthetische fraîcheur van ‘Sapiens’, geheel zonder prikkelende ideeën of geslaagde bon mots is het natuurlijk niet. Dat de meeste nationale hymnen klinken als iets van Beethoven ‘als hij niet per se zijn dag had’. Of dat Israël, waar mannelijke orthodoxe Joden levenslang een uitkering krijgen, al het universeel basisinkomen op grote schaal heeft ingevoerd. Of dat terroristen denken als theaterproducenten, omdat moderne staten erin slagen andere vormen van politiek geweld te voorkomen, wat ze een ‘klankkast’ maakt waarin elke gewapende aanval disproportioneel resoneert. Het siert Harari dat hij de impact van terrorisme historisch weegt. Maar als het over geopolitiek gaat onderbieden en als het over technologie gaat de noodklokken luiden, misschien is dat dan toch de vertekening van een kind van de eighties?