De Brexit van de prehistorie
Stonehenge Gallo-Romeins Museum verklaart stenen raadsel in nieuwe expo
Op de zaterdag dat het land zijn adem inhoudt voor verkiezingszondag opent in het Gallo-Romeins Museum de langverwachte tentoonstelling over Stonehenge. De stenen van het wereldberoemde prehistorische monument midden in de winderige vlakte van het Engelse Salisbury komen uiteraard niet naar Tongeren. Wel wil de expo de mist rond Stonehenge opklaren met de jongste wetenschappelijke inzichten. En dat is nogal wat.
Mei 2018. We staan in het midden van een wereldberoemde stenen cirkel. Vijfduizend jaar oud, verweerd door weer, wind en mos. En ook populair bij kraaien, zo te zien. Al lang incompleet maar nog steeds even intrigerend, toch voor die 1,6 miljoen nieuwsgierigen die alleen al in 2017 zijn komen kijken. En steeds in grotere getale komen. Iedereen heeft die ene vraag: hoe heeft de mens van toen, louter met eigen lichaamskracht, zulk een joekels, tot 7 meter hoog, rechtgezet? Waarvan sommige - de zogeheten bluestones - van 240 km verder, vanuit het westelijke Wales, naar hier getransporteerd werden. En ook vreemd: waarom keert diezelfde prehistorische mens, die aan dit monument in verschillende fasen meer dan duizend jaar verbouwt, dit dan weer de rug toe? Zo rond 1600 voor Christus? Men weet het nog niet.
Hocus pocus
Ruim anderhalf millennium later komen de Romeinen pas naar dit eiland. Met hen het schrift. Het zegt iets over de ouderdom van dit werelderfgoed. Maar geen letter, toch geen overgebleven letter, wijden de Romeinen aan die vreemde stenen reuzen in deze godverlaten vlakte in Zuidwest-Engeland. Pas de middeleeuwers herontdekken Stonehenge. Niet alleen als handige steengroeve, maar ook een plek die de middeleeuwse fantasie prikkelt.
Geoffrey of Monmouth koppelt in zijn twaalfde-eeuwse kroniek over de Britse koningen het monument aan Koning Arthur en Merlijn. Die laatste zou met enige hocus pocus de stenen vanuit Ierland hebben laten overkomen ter ere van 300 ridders die hier zouden gesneuveld zijn in Arthurs oorlog tegen de Saksen. Vanaf de 17de eeuw maken ze van Stonehenge dan weer een tempel van Kelten en druïden. Het onvermijdelijke woord valt. Druïden. “Onzin”, zegt Bart Demarsin, archeoloog aan het Gallo-Romeins Museum (GRM) en coördinator van de tijdelijke tentoonstellingen. “Kelten en hun druïden hebben met Stonehenge niets te maken. In hun tijd, de eeuwen voor Christus, was Stonehenge al een ruïne.”
In de 20ste eeuw wordt dan weer het romantische idee populair dat Stonehenge een kalender is, een observant, van de prehistorische mens. Het ligt immers op een noordoostelijke-zuidwestelijke as, de as waar op 20 juni de zon opgaat en waar bij de winterzonnewende, zes maanden later, de zon ondergaat. Een idee dat opnieuw aanslaat bij neo-druïden, hippies en new agers allerhande die met twintigduizend en meer bij elke zomerzonnewende Stonehenge bevolken als hun mystiek centrum. Tot in de inner circle. Niet tot groot plezier van eigenaar English Heritage dat in Engeland 430 erfgoedsites beheert.
“But Stonehenge is our milkcow. By far”,
zegt archeologe Susan Greaney van English Heritage. Het in 2013 gebouwde bezoekerscentrum bij Stonehenge was begroot op 1,2 miljoen bezoekers per jaar. Nu is het alweer te klein. Stonehenge dus als melkkoe voor vele andere Engelse erfgoedsites. English Heritage wordt immers niet langer gesubsidieerd door de Britse overheid. Moet zelfbedruipend zijn. De invloedrijke beweging van neo-druïden nemen ze er dan maar bij, al is het niet helemaal van harte. “We beperken de bezoekers in de inner circle zo veel mogelijk. Behalve bij de zomerzonnewende kan het enkel voor hele kleine, extra betalende en begeleide groepen op woensdagen. Of voor media en partners. Zoals jullie bezoek nu.”
Archeologie
Met Mike Parker Pearson (61) en zijn baanbrekende, multidisciplinaire ‘Stonehenge Riverside Project’, een onderzoek dat de Britse archeoloog voerde van 2003 tot 2009, zijn er intussen nieuwe inzichten. Parker Pearsons bekroonde onderzoek zal dan ook de rode draad zijn van de Tongerse tentoonstelling. Die krijgt trouwens de veelzeggende titel: Stonehenge - Voorbij het mysterie. Gedaan met spiritualistisch ge-
wauwel, lijkt het wel. Wat is dan zijn inzicht?
Mike Parker Pearson: “Stonehenge is voor de doden gemaakt. Vandaar dat het uit steen bestaat. Uit onvergankelijk materiaal. In dezelfde tijd was er ook een Stonehenge voor de levenden. Drie kilometer ten noordoosten van Stonehenge ligt Durrington Walls. Ook dat was samen met Woodhenge een henge, weliswaar bekend, maar nauwelijks onderzocht. Omdat afgezien van de vorm van het komvormige landschap er weinig te zien was. Daar hebben we resten van een neolithisch dorp gevonden rond 2500 voor Christus, net het moment dat Stonehenge min of meer zijn definitieve uitzicht zal krijgen.”
Zo zijn er in Durrington Walls, in tegenstelling met Stonehenge, veel dierenbeenderen teruggevonden. Wel 80.000. Rund, varken… In een voor die tijd gigantisch dorp leefden de (ver)bouwers van Stonehenge. Dat dorp heeft minder dan 45 jaar gefunctioneerd. Parker Pearson: “In bepaalde periodes van het jaar leefden daar tot 5.000 mensen. Tien procent van de toenmalige bevolking van heel Groot-Brittannië. Hier was iets bijzonders aan de hand. Ze hielden er gigantische feestpartijen en kwamen jaar in jaar uit terug. Ook om Stonehenge verder aan te leggen. Durrington Walls moet een even indrukwekkend monument geweest zijn. Met meerdere cirkels. Alleen wa- ren die cirkels gemaakt uit hout, uit vergankelijk materiaal dus. Durrington Walls was voor de levenden, Stonehenge voor de voorouders. En net als Stonehenge had Durrington Walls ook een avenue naar de rivier die hier stroomt, de Avon. De rivier die het rijk van de doden en dat van de levenden dan weer met elkaar verbond.”
Madagaskar
Al eeuwen breken wetenschappers zich het hoofd over de betekenis van Stonehenge. De mensen van toen hebben geen verklaring nagelaten. Hoe kwam Parker Pearson tot de hypothese om in Durrington Walls een spiegelbeeld, een Stonehenge voor de levenden, te gaan zoeken? “Twintig jaar geleden was ik hier met een collega uit Madagaskar. Iemand met wie ik als funeraire archeoloog veel heb samengewerkt en met wie ik ginder recentere megalithische graftomben heb onderzocht. Ik vroeg hem hoe hij naar Stonehenge keek. Heb je de afgelopen tien jaar dan niets geleerd van mij?, antwoordde hij. Dit is toch simpel. Stonehenge is er voor de voorouders, voor de doden. In Madagaskar krijgen alleen de doden stenen.
Nooit eerder had iemand zo naar Stonehenge gekeken. Different times, different
places, maar soms hebben mensen, los van elkaar, hetzelfde idee. Voor de rest heeft Madagaskar niets te maken met het Engeland van toen.”
The Lady from across the Sea
Tongeren legt de link met ónze prehistorie wel. Zo komen er naar Tongeren gouden voorwerpen uit het kleine, maar bijzonder interessante Wiltshire Museum in Devizes. Dat museum heeft meer prehistorisch goud dan het British Museum. Onder meer juwelen en een miniatuurbijl uit brons en goud, uit het graf van The Lady from across the
Sea, komen naar Tongeren. De naam geeft het al aan. From across the Sea, van over het water. Iets na 2500 voor Christus arriveert met koper het eerste metaal in Engeland. Handiger om bomen mee te kappen. Een nieuwe technologie van inwijkelingen, de zogeheten Bekerlieden. Die kwamen vanuit het oosten via onze streken tot uiteindelijk in Engeland. “Recent zijn in Tremelo twee gouden sieraden gevonden door een amateur-archeoloog”, vertelt Bart Distelmans, directeur van het GRM. “Na onderzoek bleek dat het sieraden zijn uit diezelfde cultuur. Mensen die eerst bij ons passeerden voor ze het Kanaal overstaken. De Tremelo-sieraden zullen voor het eerst bij ons te zien zijn.”
Prehistorische straatbarbecue
Parker Pearsons eerst controversiële inzicht is wetenschappelijk bevestigd. De schrale vlakte van Salisbury was ook 5.000 jaar geleden een open landschap in een voor de rest vooral nog bebost Engeland. Een handige plek om samen te komen met kuddes. Een ontmoetingsplaats. “Het unieke van Stonehenge is niet die stenen cirkel”, zegt Parker Pearson. “Er staan wel 800 stenen cirkels in Groot-Brittannië en Ierland. Wel apart is dat sommige stenen van heel ver komen, andere komen dan weer van veel dichterbij. Dat is geen toeval. Op dat moment in de prehistorie leeft het Britse eiland heel geïsoleerd van het Europese continent. Geen continentale vormen meer, maar een eigen Britse stijl. Noem het de Brexit van de prehistorie.” (lacht)
Het is ook niet de meest voorspoedige tijd voor de toenmalige Britten. “Stonehenge is een poging om een gefragmenteerde samenleving weer samen te krijgen”, zegt Parker Pearson. “Stonehenge als symbool voor eenheid. Het samen bouwen was wellicht belangrijker dan het monument zelf. De vlakte hier lag als een centraal niemandsland tussen twee culturen, twee stammen zo u wil. Een in het oosten, richting Kent, de ander in het westen, richting Wales. Vandaar ook dat er ook stenen van ginder komen. Stonehenge lijkt religieus, de basis is macht. Enkele eeuwen eerder vinden we bewijzen terug van oorlogen. Maar in de periode dat Stonehenge gebouwd wordt, zijn er geen sporen van geweld. Getalenteerd moeten ze geweest zijn, de toenmalige leiders. Feesten en samen iets bouwen om zo aan eenheid te werken en oorlog te voorkomen.” Kortom, de hele site rond Stonehenge als een prehistorische, zij het groot uitgevallen, straatbarbecue.
Archeoloog-idool
Parker Pearson lacht met de vergelijking. Gezellig buikje, toegankelijke mens. Deze Brit veroorzaakt zowaar kreetjes bij een Amerikaanse Stonehenge-toeriste. Die hem kent van National Geographic Channel. Haar idool zowaar. “Oh really? Is he here?” Waarna Parker Pearson plots, niets vermoedend, opduikt. Soms gebeuren zo’n dingen. Haar pelgrimstocht naar Stonehenge kan niet meer stuk. Wij journalisten hebben een fijn einde.
→ Stonehenge - Voorbij het mysterie. Gallo-Romeins Museum van 13 oktober 2018 tot en met 21 april 2019