Wedergeboorte als moskee wenkt voor Hagia Sophia
WERELDERFGOED ISTANBOEL
De Hagia Sophia – ‘Ayasofya’ in het Turks – kan niet zomaar een museum blijven. Dat heeft het hoogste administratieve hof in Turkije vrijdag beslist na weken vol spanning. Het lot van het minstens 1.500 jaar oude Byzantijnse gebouw is nu onzeker. Nochtans vinden kunsthistorici dat de neutrale museumstatus de beste manier is om alle religieuze lagen van het gebouw tot hun recht te laten komen. Volgens de Turkse krant Cumhuriyet verzamelde de nationalistische en islamistische achterban van president Recep Tayyip Erdogan zich kort na het verdict voor een gebed. Voor hen is het besluit zalf op een decennia oude wonde. Duizenden jaren was de kathedraal de grootste in de christelijke wereld. Ottomaanse heersers veroverden het (Griekstalige) Oost
Romeinse Rijk. Ze maakten van de Hagia Sophia een moskee, als levende illustratie van de islamitische superioriteit. De seculiere stichter van Turkije, Kemal Mustafa ‘Ataturk’, richtte het gebouw in 1934 als museum in. Dat besluit is nu onwettig genoemd. “Hij had dat recht niet, omdat de Ayasofya werd beheerd door een islamitische stichting”, luidt het argument. Erdogan gaf vrijdagavond alvast een speech. “We stellen de Hagia Sophia open voor gebed.” Nog belangrijker is dat het financiële beheer van de Hagia Sophia, een echte melkkoe, bij het Directoraat voor Religieuze Zaken komt te liggen. Dat geeft die ultraconservatieve instelling nog meer middelen en macht. De regering heeft voor 15 juli alvast een islamitische gebedsdienst in het gebouw aangevraagd. Een erg symbolische datum, want exact vier jaar na de mislukte couppoging tegen Erdogan.
Internationaal protest
De afgelopen dagen regende het internationale waarschuwingen aan het adres van Turkije: de Russisch-orthodoxe patriarch Kirill, de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Mike Pompeo,
Griekenland en Frankrijk lieten hun ongenoegen blijken over het plan de Hagia Sophia tot moskee om te toveren.
Die afkeurende reacties gaven Erdogan en zijn regering de kans om te schitteren in de rol die hen het best ligt: die van verdedigers van de Turkse glorie. “Of de Hagia Sophia een moskee wordt, valt binnen onze nationale soevereiniteit”, zei minister van Buitenlandse Zaken Mevlut Çavusoglu. “De Grieken bemoeien zich met Istanboel en de Hagia alsof het hen toebehoort.”
Zowel de Turkse oppositie als buitenlandse analisten menen dat Erdogan met dit symbooldossier de aandacht afleidt van de grote economische problemen. Toch is erfgoed al langer een arena voor cultuuroorlog. Erdogans Turkije heeft al duizenden nieuwe moskeeën gebouwd op symbolische plaatsen, en volgens nieuwssite Al Monitor zijn in tien jaar tijd al vier monumenten omgezet.
Of er bouwkundig veel zal veranderen aan de Hagia Sophia, is de grote vraag. Ook voor dit verdict konden moslims occasioneel al kleine gebedsdiensten houden in een aparte ruimte. Mogelijk gebeurt dat nu vaker of met meer praal. Erdogan zelf suste vrijdagmiddag alvast dat “ook met de status van moskee de Hagia Sophia werelderfgoed blijft”.
Mozaïeken afdekken?
In het meest ingrijpende scenario moeten de onvervangbare christelijke mozaïeken in de Hagia Sophia afgedekt worden bij de eredienst. Het Directoraat voor Religieuze Zaken oordeelde recent dat het “makruh” (laakbaar) is om te bidden onder christelijke symbolen. Ook dat is een recente verharding: in het zestiende-eeuwse Ottomaanse Istanboel bidden moslims wel onder christelijke afbeeldingen.
Als Erdogan het zover wil drijven en meteen ook het gebouw vijf keer per dag even sluit voor toeristen, kan Turkije veel toeristische belangstelling – en dus ook inkomsten – mislopen. Vooral bij Russisch-orthodoxe toeristen zou die zet slecht vallen.
Ook de werelderfgoedorganisatie Unesco kan over de plannen waken, al kan ze die niet tegenhouden. “Staten moeten maken dat aanpassingen de uitzonderlijke en universele waarde van een site niet beschadigen”, zei Unesco deze week.