Ideja socijalizma

Početkom osamdesetih godina, stavljajući težište na nacionalno pitanje, srpski socijalizam pretočio se u radikalizam

Višegodišnja proučavanja istorije društvenih ideja u Srbiji u drugoj polovini 19. veka dovela su me do zaključka da središnje mesto u toj istoriji ima ideja socijalizma. Ona se javlja na levici slabog liberalnog pokreta, krajem šezdesetih godina, radikalizujući program u socijalnom pitanju. Početkom osamdesetih godina, stavljajući težište na nacionalno pitanje, srpski socijalizam pretočio se u radikalizam. Ideologija Narodne radikalne stranke uticala je bitno na društvenu istoriju Srbije od Berlinskog kongresa pa sve do kraja Prvog svetskog rata.

Izazov modernizacije

Istoričari srpskog socijalizma pitali su se otkud socijalizam u jednoj maloj, nerazvijenoj seljačkoj zemlji. I u jednom još do kraja neoslobođenom problema koje oni osećaju kao probleme vlastitog naroda.

U Rusiji, u decenijama posle reforme koja je izvršena 1861. godine, uobličena je doktrina narodnjačkog socijalizma, koja je predstavljala reakciju ruske elite i na kapitalizam i na socijalizam u Zapadnoj Evropi. Suština te doktrine je samobitnost razvoja Rusije: ne može se ponoviti put koji su prošli zapadnoevropski narodi. Taj put Rusija može skratiti usavršavajući kolektivistički princip opštine: zaostalost se uzima kao prednost.

Dostojevski je pisao: “Ideal ljudske lepote je ruski narod... volite ruski narod ne podižući ga na svoj nivo, već se sami spustite na njegov nivo.”

Plemićka inteligencija, “inteligencija koja se kaje”, obogotvorila koja joj pripada u usrećenju naroda. U izvršenju te misije ona neće birati sredstva: izvršiće sintezu ljubavi i palice - u realizaciji svog ideološkog projekta usrećenja naroda, služiće se narodom kao građom.

U okviru ruskog revolucionarnog narodnjaštva postajale su razlike u odnosu na puteve i sredstva: duga priprema revolucije, neposredna revolucija naroda, revolucija kao delo čvrsto organizovane revolucionarne manjine. Ciljevi su bili jedinstveni: uništiti apsolutizam, razbiti socijalizam bez prolaženja kroz kapitalizam, sačuvati samobitnost Rusije.

Sve su struje ruskog revolucionarnog narodnjaštva imale odjeka u Srbiji. Samo su razlike između Srbije i Rusije odlučile o tome koja će od njih zadobiti dominantan uticaj. U celini, doktrinaruskognarodnjačkogsocijalizma nigde nije našla tako jako uporište kao u Srbiji. Proučavanju ove važne pojave posvećene su rasprave u ovoj knjizi. Neke od njih već su objavljene i to je, na kraju svake takve rasprave, označeno. Druge se u ovoj knjizi objavljuju prvi put. Sve one potvrđuju i mnogostrukost i kontinuiranost srpsko-ruskih revolucionarnih veza. I te veze treba posmatrati kao deo ukupnih veza između Srbije i Rusije: državnih, vojnih, diplomatskih, verskih, kulturnih.

Istraživanje veza

Šta su srpski socijalisti od ruskih revolucionarnih mislilaca prosto preuzeli, a u čemu su otkrili samo odgovarajuću formulu za probleme u vlastitom narodu? Na ova pitanja se može doći do odgovora samo proučavanjem srpsko-ruskih revolucionarnih veza, koje bi polazilo od površinskih slojeva i išlo ka onim dubinskim. Zato ja čitaocu, umesto šokantnih zaključaka, nudim istraživanja tih veza u drugoj polovini 19. veka, kada i nastaje rusko narodnjaštvo - ta složena ideološka struktura, u okviru koje se rađa ideologija ruskog socijalizma i uobličava model revolucija 20. veka.

”Tek u dužoj perspektivi postaje jasno da su ideje ruskog narodnjačkog socijalizma ostale očuvane i ispod marksističke aure. Kao i da se, u okviru jedinstvenog teorijskog kruga, promena najkasnije oseća na njegovoj periferiji. Slabljenje ortodoksije na periferiji nije uvek u srazmeri sa brzinom kojom se središna ideja teorijskog kruga istorijski iscrpljuje u centru. U svakom slučaju, bez proučavanja narodnjačkog socijalizma u Rusiji, i njegovog odjeka u Srbiji, nije moguće razumeti ni razvoj u 20. veku. Ni tamo, ni ovde”, piše srpska istoričarka Latinka Perović u uvodu knjige “Ruske ideje i srpske replike” čiji su suizdavači University Press iz Sarajeva i CFP Apostrof iz Beograda. Feljtoniziramo dijelove knjige koja čitaoce upućuje u rusko-srpske odnose do današnjih dana.