O bombardovanju bolnica

Tokom ljeta 2019. učestvovao sam u istraživanju „Sirijskog arhiva“** o napadima na medicinske ustanove u Siriji, koje je Lancet opisao kao „najopasnije mjesto na svijetu za zdravstvene radnike“. Sirijski arhiv je verifikovao 410 slučajeva bombardovanja bolnica i pouzdano identifikovao počinioce 252 napada. Devedeset posto od toga bila su djela bombardovanja iz vazduha koja su počinile Asadove snage i njihovi saveznici, posebno rusko vazduhoplovstvo. Sistematsko ciljanje bolnica bila je jedna od njihovih najokrutnijih taktika, sredstvo za depopulaciju opozicionih područja.

Ne postoji veća asimetrija moći od situacije kada vazdušno bombardovanje civilnih oblasti vrše državne snage. Sirijski arhiv je odlučio da bi najefikasniji put do krivičnog gonjenja bila istraga bombardovanja bolnica. (Jemenski arhiv, pridruženi projekat, dokumentovao je 133 napada na bolnice i medicinske ustanove u Jemenu između 2014. i 2019. godine, od kojih je 72 izvršila koalicija predvođena Saudijskom Arabijom, koju su naoružavale i pomagale SAD i Ujedinjeno Kraljevstvo.) Prema međunarodnom pravu, bolnice i medicinsko osoblje su „zaštićeni objekti“. Pošto je Sirija i za novinare bila najopasnije mjesto na svijetu – prvo zato što je država protjerala strane dopisnike iz zemlje; drugo, zato što su novinare otimale i ubijale militantne grupe – istraga se u velikoj mjeri oslanjala na snimke koje su, uz znatan rizik, proizveli medijski aktivisti i pripadnici hitnih službi.

Za istražitelje, to je bila i šansa i ograničenje. Sadržaj koji generišu korisnici – kao što su videosnimci snimljeni pametnim telefonima i postavljeni na Jutjub – mogao bi da postane novi oblik dokaza za odgovornost država prema međunarodnom pravu, što bi bio korak sličan uvođenju državnih dokumenata kao dokaza u Nirnbergu. Istražitelji su se nadali da će ova nova vrsta dokaza – koje su proizveli obični građani koristeći jeftinu i pristupačnu tehnologiju – demokratizovati međunarodno krivično pravo: „Više snimaka može značiti više pravde“, tvrdio jejedanadvokat.

Istraga je imala političke, tehničke i pravne prepreke. Put ka međunarodnom krivičnom sudu u Hagu može biti blokiran vetom u Savjetu bezbjednosti; u slučaju Sirije, to su učinile Rusija i Kina. Ali postoje zaobilazna rješenja, kao što je krivično gonjenje u trećoj zemlji koja ima zakon o univerzalnoj jurisdikciji. Dvojici zvaničnika Asadovog režima koji su prebjegli u Njemačku suđeno je u Koblencu i proglašeni su krivim za mučenje.

Sumnje u pouzdanost sadržaja koji stvaraju korisnici na društvenim medijima učinile su takve materijale neprihvatljivim dokazom na sudu, u slučaju da su i dalje bili dostupni: naime, poslije napada na niz barova i pozorište Bataklan u Parizu i na džamiju u Christcurchu u Novom Zelandu, zapadne vlade su izvršile pritisak na platforme društvenih medija da uklanjanju sadržaj koji može radikalizovati gledaoce. Međutim, aktivisti i istražitelji su nastojali da povrate i verifikuju podatke. Istražitelji u Sirijskom arhivu povezali su se s platformama za povraćaj izbrisanih snimaka. Hitne službe u bombardovanim područjima pod kontrolom opozicije, opremljene su GoPro kamerama koje su automatski označavale snimak metapodacima kako bi odredile njegovu lokaciju, datum i vrijeme. Zahvaljujući radu drugih organizacija kao što je Međunarodni, nepristrasni i nezavisni mehanizam UN u Ženevi, podaci se arhiviraju tako da se očuva lanac dokaza.

Čak i kada je bilo moguće dokazati ne samo da se napad dogodio već i ko je vjerovatni izvršilac, u slučajevima bombardovanja iz vazduha bilo je gotovo nemoguće dokazati mens rea – da je djelo počinjeno s namjerom. Da je neki slučaj ikada stigao do suda, odbrana bi uvijek mogla da tvrdi da je projektil greškom pogodio bolnicu, da je ona kolateralna šteta u napadu na obližnju zgradu u kojoj su bili smješteni militanti i stoga je bila legitimna meta. Tada bi tužioci morali da van razumne sumnje dokazuju za svaku okolnu zgradu da nije krila legitimni vojni cilj. To je praktično nemoguć zadatak.

Štaviše, medicinska ustanova je prema međunarodnom pravu zaštićeni objekat samo ako u njoj nisu smješteni borci ili oružje. Odbrana uvijek može da tvrdi da bolnica u svojim prostorijama ima vojnu instalaciju – što je tvrdnja na koju se ruski portparoli uvijek vraćaju kao odgovor na osudu medija ili UN.

Istraga Sirijskog arhiva prikupila je masu podataka koji pokazuju da su državne vazdušne snage bombardovale medicinske ustanove, često više puta. Ali obrazac ne dokazuje nužno namjeru prema međunarodnom pravu. Libi Mekavoj, pravna savjetnica Sirijskog arhiva, sačinila je prijedlog mogućeg pravnog dokaza namjernog gađanja u slučaju da je medicinska ustanova pogođena dva puta uzastopno. Moglo bi biti i slučajeva u kojima vazduhoplovstvo nije gađalo samo objekat, već i hitne službe i ljekare koji su se okupili na mjestu prvog bombardovanja i bili pogođeni u drugom. Pravni koncepti koje je Mekavoj izrađivala kroz ove prostorno-vremenske kriterijume – višestruki ciljani napadi i uzastopni udari – mogli bi dokazati nijanse namjere. Ali istraga nije uspjela da iznese nedvosmislen slučaj, a vjerodostojnost ovakve vrste dokaza možemo provjeriti samo na sudu.

Do sada nijedan od istraženih incidenata nije stigao do suda. Istraga je objavljena kao izvještaj na sajtu Sirijskog arhiva. Imamo mnogo snimaka, a pravde nema. Možda će se u budućnosti otkriti još dokaza: dokumenti, naprimjer, koji pokazuju da su piloti slušali naređenja da ciljaju medicinsku infrastrukturu, ili audiosnimci koji dokazuju namjeru.

Sumorna je pouka iz neselektivnog bombardovanja Gaze i ciljanja njenih bolnica. Tvrdi se da videosnimci koje su objavili izraelska vojska i pridruženi zapadni novinari nakon kopnene invazije, prikazuju skladište oružja u bolnici Šifa. Teško da je to bio dokaz da se štab militanata nalazi ispod bolnice. Čak su i SAD ublažile svoj jezik i kasnije su bolnicu nazivale „komandnim i kontrolnim čvorištem“. Ali takve slike također mogu da onemoguće advokatima da dokažu van razumne sumnje da je bolnica trebala da zadrži svoj zaštićeni status i da je zbog toga njeno ciljanje bilo nezakonito.

Između ograničenja međunarodnog prava i institucija, praktično je nemoguće krivično goniti države za bombardovanje bolnice – čak i uz obilje provjerenih podataka koji utvrđuju ko je počinio djelo. Istovremeno, režim međunarodnog prava dozvoljava da se vazdušno bombardovanje klasifikuje kao „proporcionalno“, „legitimno“, „saosjećajno“, čak i „humanitarno“, bez obzira da li ga sprovodi Rusija, Sirija, Saudijska Arabija, Izrael ili bilo ko drugi. Uz istorijske i tekuće neuspjehe u pozivanju država na odgovornost, države će nastaviti da bombarduju bolnice praktično nekažnjeno kako bi pokrenule raseljavanje civilnog stanovništva.

Izvror: London Review of Books, 25. novembar, 2023. https://www.lrb.co.uk/blog/2023/ november/on-bombing-hospitals

**Internet stranica „Sirijski arhiv“je nastala u okviru nevladine organizacije „Mnemonic“koja je posvećena arhiviranju, istraživanju i memorijalizaciji digitalnih informacija koje dokumentiraju narušavanje ljudskih prava i ratne zločine. Pored sirijskog, pokrenuti su sudanski, jemenski i ukrajinski arhiv. Opširnije na: https://syrianarchive.org