Pamodi ki linguas sima di-nos ta txomadu kriolus?
Oji, N ta ben risponde es purgunta: Pamodi ki linguas sima di-nos ta txomadu kriolus?
“kriolu” ta ben di purtuges “crioulo”. Pa se bes, “crioulo” ta ben di latin “criare”. Substantivu di “criare” e “cria”. Es palavra purtuges ten un rializason igual na nos lingua – “kria”. I es palavra ten mesmu signifikadu ker na lingua purtuges ker na lingua kabuverdianu – ribentus, fidjus. Pa izenplu, N pode fla: Nhas kria dja sta grandi.
Sigundu alguns studiozu, diminutivu di “kria” ta da “kriolu”. Purtantu, “kriolu” e kria pikinoti, istu e, bebe. I sigundu un amigu dimeu, ten rijions la Purtugal undi ti inda ta uzadu es palavra (crioulo) ku signifikadu di kria pikinoti.
Ten un otu tioria sobri orijen di “kriolu”. Es otu tioria ta difende ma “kriolu” ben sin di latin “criare”, mas ma “criare” inisialmenti entra komu substantivu na purtuges ku rializason di “criadouro”, ki signifika lugar undi ta guardadu krias – kural. Pa izenplu, kural di kabritus. Ma, atraves di sekulus, ku susesivus supreson di sons, di “criadouro” surji “crioulo” na purtuges, ki ben da “kriolu” na kabuverdianu.
Mas, ku Diskubrimentus, es palavra “kriolu” kumesa ta ganha novu signifikadu na kolonias. Pa izenplu, na Amérika Latinu, “kriolu” pasa ta signifika, inisialmenti, fidjus di Eurupeus ki nase e kria na Amérika Latinu, pa distingi-s di kes Eurupeu ki nase i kria na Europa i bai dja grandi pa Amérika Latinu. Mas tardi, es palavra “kriolu” pasa ta signifika pesoas rizultanti di mistura di rasas, mestisus, nes kazu, fidjus di Brankus ku nativus di Amérika Latinu.
Li na Kabu Verdi, na prinsipiu, “kriolu” ganha signifikadu di fidjus di skravus ki nase i kria li na Kabu Verdi, pa distrinsa-s di kes skravu ki nase i kria na kontinenti afrikanu i ben dja grandi pa Kabu Verdi. Ku tenpu, palavra “kriolu” tevi tanbe un ivuluson simantiku – el pasa ta signifika Mestisus, istu e, fidjus di Brankus ku Pretus.
Ora, falar di Purtugezis ta txomadu purtuges, falar di Italianus ta txomadu italianu, falar di Fransezis ta txomadu franses. Purtantu, era natural di falar di Kriolus txomadu kriolu.
I di mesmu manera ki atualmenti ta ntendedu normalmenti “Kriolu” komu povu rizultanti di mistura di rasas, tanbe “kriolu” komu lingua e rizultanti di mistura di linguas. Sima nu odja na un nha ensaiu anterior, “kriolu” ta ben di pidgin i pidgin e mistura di lingua di skravizador ku linguas di skravus.
Na kriolu kabuverdianu, persentajen di palavras di orijen di linguas di Áfrika e pikinoti. Provavelmenti inferior a 10%. I nomiadamenti trokadu di nos ignuransia en rilason a linguas afrikanu, nu ten tendensia di pensa ma es persentajen e mas pikinoti ki kel persentajen rial.
Pa izenplu, si bu purgunta un leigu:
- Kal ki e etimu di nos palavra “polon”?
El ta fla konvensidu:
- El ben di purtuges: poilão. Mas, verdadi e kontrariu: poilão ba di kabuverdianu – polon.
Dja ku rilason a foru – un di kes kriolu Santumensi –, persentajen di palavras di orijen afrikanu e maior, provavelmenti superior a 20%. Nes kazu, ta fika mas klaru pa un leigu ma foru e rizultanti di mistura di linguas (nes kazu, purtuges ku linguas afrikanu, dizignadamenti di zona di Gana).
Konkluindu, linguas kriolu ten di kumun faktu di es ben di pidgin i faktu di ta prevalese gramatika inatu nes. Fora kes 2 aspetu la, kriolus e papiadu normalmenti pa povus kriolu, istu e, povus mestisu.
Marsianu nha Ida padri Nikulau Ferera