Na noda itavi me sauvaki kina na vanua

Ena iLalakai ni Tabacakacaka iTaukei e vakadreta kina na Vunivola Tudei o Naipote Katonitabua ni vanua, e tiko na noda dui itavi vakavanua me sauvaki kina na veiliutaki vakavanua.

Na turaga era veiliutaki, sauturaga era vakatulewa, na matanivanua era gusunivosa, na bete era veivakasalataki, na bati era yadra, na gonedau era qoli, na mataisau era taravale se tabuka.

“Ia, nida dui qarava mai na noda itavi, e mai duabau ga na kena irairai, oya na irairai ni vanua,” e tukuna o Katonitabua.

E dua na ka edau dei kina na vanua ka laurai kina na duavata na lewena na nodra duavata ena nona buli na turaga.

Sa koto oqori era na noda itavi vakavanua me vaka e vakarautaka o Sipiriano Nemani ena Institute of Fijian Language and Culture.

TURAGA

E buli rawa na turaga ena nodra lomavata na tamata era vakaitikotiko ena dua na mataqali, yavusa, yasana se vanua. E vakadeitaka na nona kaukauwa e dua na turaga na nona ivakarau vinaka vei ira na lewe ni vanua kei na nodra yalodina vua na nona tamata.

Ia ena so na gauna era sega ni vakaliuca na nodra turaga na lewenivanua ni sega ni qarava tiko na nona itavi ena yalodina.

Na itavi bibi levu ni turaga oya me lewa se liutaka e dua na vanua.

SAUTURAGA

Kevaka ena so na gauna era lecava na nodra itavi o ira na turaga, era tiko na nodra dau ni vakasala, o ira na sauturaga, mera tuberi ira ka vakavulici ira ena veika e sega ni matata. Ko ira na sauturaga era ikarua ni turaga ni yavusa na sauturaga.

E lewa o koya na tamata ena koro koya kei na nodra cakacaka e tukuna mai na turaga. E tolu na itavi levu ni sauturaga.

E dua oya me na cabeta na itutu ni turaga kevaka e kawaboko na kawa turaga. A ikarua oya me solia na bilo ni yaqona ni veibuli (turaga) vei koya e digitaki me veiliutaki. E gunuva talega na iliuliu ni sauturaga na imatai ni bilo ni yaqona vakaturaga ni sa bale o koya na turaga ni nona yavusa se mataqali. Ai katolu oya me maroroya ka tutaka na itutu ni veiliutaki vakavanua (itutu ni turaga). Ia o koya ga na iliuliu ni mataqali sauturaga e nona itavi me vagunuva se solia na yaqona vakaturaga ni veibuli vei koya era sa digitaka me cabeta na itutu ni turaga se Tui. Ena so na veiyasai Viti e sega ni kune vakawasoma kina na itutu ni sauturaga.

Oqo e baleta ni sa rairai kawaboko beka na kawa sauturaga ka sa dau dewa na nodra itavi vakavanua vei ira na matanivanua se o ira na bete.

BETE

E vakatokai o koya na nodra iliuliu na mataqali bete me o Bete Levu. E dau rokovi me vaka na turaga. E liu e dau tu ga ena burekalou na bete.

E nona cakacaka na qaravi kalou kei na caka imadrali vei ira. Na Bete Levu e tiko ena kedrau veimama na kalouvu kei ira na lai sokalou.

E dau curumi koya na bete na kalouvu, oti e qai vakaraitaka mai na loma ni kalouvu vei ira na tamata. E tu na veikalou ni yavusa kei na kedra dui bete.

E kainaki nira tu talega na veibete lalai me vaka na bete ni kalou ni siga, na bete ni kalou ni draki, na bete ni kalou ni teitei kei na vuata, kei na so tale.

Ia na bete lalai kece ga oqori era tini ga vua na Bete Levu mai na burekalou.

ITAVI NI BETE

Na nodra itavi levu na bete mera liutaka na sokalou, ra vakacabo imadrali ena gauna sa yaco oti kina na veika era a kerea me yaco.

MATANIVANUA

Na matanivanua, e gusu ni turaga kina nona vanua, kei na vanua kivua na nona turaga.

ITAVI NI MATANIVANUA

Na itavi levu ni matanivanua me gusu ni vosa ni turaga kei na vanua.

O koya e dodonu me kila vinaka sara na kedra icavuti na veimataqali ena loma ni yavusa, vaka kina na kedra icavuti na veimataqali ena loma ni yavusa tale eso era veivolekati. Na matanivanua e rawa ni vosa doudou vua na turaga ka vakatalega kina o koya na turaga kivua na matanivanua.

BATI

Na mataqali bati era vakatokai mera liganiwau se “liga imatau ni turaga”.

Era dau colata na nona sau na turaga ena gauna ni valu, se na kena raici ni muri na itotogi e vakarota na turaga vua e dua e caka cala, se na kena vakarautaki e dua na magiti se solevu.

Na bati era nona inuinui na turaga baleta na nodra dau vavala ka gumatua.

Na veika talega era vakatura se cakava na bati e vakatetea na kaukauwa ni nodra turaga.

ITAVI NI BATI

E liu, oya na gauna ni butobuto, e nodra itavi na bati mera dau ni vala ena gauna ni valu. Ena gauna ni veibuli vua na turaga e nodra itavi mera “taqomaka” se vakatawana na turaga kei na soqo.

E nodra itavi tale ga mera vakaukauwataka ka raica ni muri na lawa ni koro, yavusa se vanua.

GONEDAU

Na gonedau e yacadra raraba kilai levu o ira na kaiwai. Ena so na veiyasai Viti e duidui sara na yacadra na gonedau se o koya e taura na itutu vaka iliuliu ni gonedau.

Ena rua na itokatoka ni gonedau e kilai levu: Daunisoko kei na Dauniqoli. O ira na Daunisoko era lewa na waqa, kei na tamata, nira soko.

Ia o ira na Dauniqoli era lewa na kena kei na nona vakaiyautaki ena sasalu ni waitui na nodra turaga.

E rau wili ruarua me rau kaiwai, rau kena dau ena soko kei na qoli.

MATAISAU

E tukuni ni ra vu mai Rewa na kawa mataisau. Na nodra kalou-vu na mataisau o Rokola. Ia o koya na iliuliu ni mataisau e vakatokai me o Daulevu.

Me vaka na bati kei na gonedau, o ira na mataisau era nona inuinui tale ga na turaga ni nodra itavi na taya na nona waqa, ra tara tale ga na nona vale.

ITAVI NI MATAISAU

Na nodra itavi na mataisau mera vakayacora kece na cakacaka ni liga ni tagane e vakatura se kerea na yavusa se vanua me caka.

E tukuna o Katonitabua nida qarava vakavinaka na noda itavi vakavanua ena rawa vakavinaka na veika kece ena loma ni tikotiko ka na sauvaki kina na vanua .

Ia, nida dui qarava mai na noda itavi, e mai duabau ga na kena irairai, oya na irairai ni vanua Naipote Katonitabua Vunivola Tudei ni Tabacakacaka iTaukei