Na nodra itavi na bati

Na bati era nona inuinui na turaga baleta na nodra dau vavala ka gumatua.

Eratou a vakayacora edua na vakadidike o iratou o Sipiriano Nemani mai na Institute of Fijian Language & Culture. Na itukutuku kece era lewe ni vakadidike ni ulutaga qo e soqoni ga mai ena ivola era sa tabaki oti.

Erato tukuna e na nodratou vakadiidke ni na iTaukei kece e wili kina dua na itokatoka, mataqali, yavusa, dua na koro, wili ena dua na vanua, ra qai tiko na veiwasewase kece oqori e na loma ni dua na yasana e daidai. Eratou kuria ni nona wili na iTaukei me lewe ni dua na vanua, me vaka ga na kena ivakarau vakaitaukei, e sa na la’ki vakaitutu kina vakavanua, tu vata kaya na nona itavi – oqori na itutu kei na itavi ni nona itokatoka, mataqali kei na yavusa.

Na veitutu oqori kei na kena itavi e sega ni rawa ni levei.

E rawa ni vakadeitaki na yavutu ni itutu kei na kena itavi vakavanua ni dikevi taumada na Lawa ni tutu vakavanua ni taukei e Viti.

Sa na tekivuna na Siga Vo na kena vakadewataki yani na noda itavi na i-taukei ka na vakayagataka na vakadidike eratou a cakava o Sipiriano ka na tekivu ve iratou na Bati.

Na bati

Na mataqali bati era vakatokai mera liganiwau se “liga imatau ni turaga”.

Era dau colata na nona sau na turaga ena gauna ni valu, se na kena raici ni muri na itotogi e vakarota na turaga vua e dua e caka cala, se na kena vakarautaki e dua na magiti se solevu. Na bati era nona inuinui na turaga baleta na nodra dau vavala ka gumatua.

Na veika tale ga era vakatura se cakava na bati e vakatetea na kaukauwa ni nodra turaga. Me vaka, nira sa qaqa mai ena ivalu, e kena ibalebale ni sa ravuti se kabai na koro se yavusa era qaqa mai kina, sa na qali mai na koro oya vua na nodra turaga kei na nodra yavusa se vanua.

Era sega talega ni dau vakacabo se kau isevu vua na turaga o ira na bati. Na nodra isolisoli ga na nodra dau lai vala ena dua tale na koro se yavusa se vanua.

Ia ena gauna ni valu o ira ga qo e dau nodra na sasa kece ni vala.

Ni oti nai valu e dau caka na kedra magiti. A yaca ni magiti qo na dinu ni valu.

E dau kacivaki tale ga e liu na yacadra se na kedra iwasewase na bati ni wasei na iyau se na magiti levu ni vanua.

Na nodra rerevaki, kei na bibi ni mataqali bati, e dau bili vei ira na iwasewase levu duadua.

O koya gona era dau qaravi ira kina vakavinaka na bati na gonedau.

E liu era dau kerekere na turaga ni yavusa se vanua vua na iliuliu ni mataqali Bati mera lai vala ena vukudra.

E kena ivakarau mera tabu ni kania na turaga kei ira na lewe ni nona mataqali turaga se yavusa na kedra kakana uasivi se vakamareqeti o ira na bati.

Me vaka ena so na veiyasai Viti, era tabu ni kania na ika e matadra na bati o ira na turaga.

O ira tale ga na bati era tabu ni kana vuaka e matadra na turaga baleta ni kedra kakana vakamareqeti.

Na itovo qo se kaukauwa tu ga ena gauna nikua. Era dau veirokovi o ira na veibatiki.

Itavi ni bati

I. E liu, oya na gauna ni butobuto, e nodra itavi na bati mera dau ni vala ena gauna ni valu. Mera vakasoqoni ira na nodra lewe ni mataivalu mera lai vala ina valu vakoro, yavusa se vanua.

II. Ena gauna ni veibuli vua na turaga e nodra itavi mera “taqomaka” se vakatawana na turaga kei na soqo.

Ena gauna e dau vakayacori kina na veibuli vei Tui Lovoni, era dau yadra tu e tautuba ni vale e caka tiko kina na veibuli o ira na bati. E dau kacivaka tale ga e dua veiratou na bati na gauna e sa dau vakarau lose kina na yaqona ni veibuli.

Ni caka oti na veibuli e dau nodra itavi na mataqali bati na nona taqomaki na turaga.

III. E nodra itavi tale ga mera vakaukauwataka ka raica ni muri na lawa ni koro, yavusa se vanua.