Veivakadeitaki ko PM Bainimarama
VOSA NA LIULIU NI MATANITU, PARAIMINISITA VOREQE BAINIMARAMA ENA VAKANANUMI NI YABAKI 51 NI TU GALALA KEI VITI
NI bula vinaka. Me noda vata na marau ni Siga ni Tugalala kei Viti! Ena mataka ni kua au a lotu kina kei ira na leweni mataivalu e wai ni oti vinaka e lima na vula ni lotu tiko ga e vale. Au maliwai ira na noqu itokani vakacakacaka, turaga, marama, ira na noqu itokani voleka, noqu itokani vou kei ira keimami sa veitokani makawa tiko mai, au sa marautaka dina.
Au marautaki keda tale ga vakalevu na lewenivanua e Viti eda veivuketaka na noda yacova mai na vanua eda yacova nikua, ira na Vuniwai, nasi, ira na Tabana ni Veitaqomaki, ira na draiva ni tolili kei ira na timi era veiwaseyaka na ivotavota ni kakana ni veivuke kei na veivuke ni iyaya ni sega ni cakacaka. Au marautaki kemuni tale ga vakalevu na lewenivanua taucoko e Viti, kemuni na lewenivanua oni digitaka mo ni taqomaki ena vakarautaki ni icula ni tataqomaki.
E sega nida rawata na dodonu ni noda lesu tale me da lai sokalou e Valenilotu, valenilotu ni Hidu (temples), valenilotu ni Musulomani (mosques) baleta nida vinakata se gadrevi vakalevu meda rawata. Eda rawata ena noda vosota ka muria na ivakaro. A sega ni a kudruvaki ena veigaunisala e Viti vei ira na lewenivanua era sega ni tokara na iubinigusu kei na ucu, mera saqata na vakatatabu mai na Tabacakacaka ni Bula. Eda sa lesu tale ina vanua se vale ni Sokalou, vanua ni cakacaka, vanua ni bisinisi, vei ira na noda itokani kei na lewenivuvale ena kena gaunisala dodonu: Ya, ni da dua vei ira na Matanitu e totolo na noda cula e vuravura. Sa dodonu meda marautaka ni da tiki ni ilakolako qo eda duavata ena loloma, vosota kei na dei.
Sa sivia ni 80 na pasede na lewenivanua e Viti era sa cula vakarua ka sivia e 96 na pasede era sa cula ena imatai ni cula. Ke dei na nomuni nanuma, eda a taketetaka meda yacova na iwiliwili ni 80 na pasede ena ika31 ni Okotova. Vei keda taucoko sara na lewenivanua, vinaka vakalevu na veiqaravi vinaka. Eda sa rawata vakavinaka na noda takete ni vo vinaka e 3 na macawa na gauna yalataki. Nikua, na siga ni vakananumi ni tugalala kei Viti eda na marautaka vata kei na so na itukutuku marautaki eda na rawa ni vakatoka ni sa ikoya qori na irairai ni bula vei keda nida vakanamata yani ena vula o Tiseba ni yabaki qo.
Vei kemuni na leweni noda vanua, n ibera nida tara yani na veiveisau qo, ena yaga me matata niu sega ni tiko ike meu mai tevuka na drotini ni qaqa ka vakadeitaka ni da sa rawata na 80.3 na pasede na iwiliwili ni lewenivanua era sa cula, ia se ra vo e lewelevu na lewenivanua e Viti e se vakatikina na nodra cula, kena ibalebale ni ra sa qai cula ga ena imatai ni cula, se sega ni taucoko na nodra taqomaki. Na noda sasaga, ya, meda vakadeitaka na nodra cula vakarua na lewenivanua taucoko e Viti. Vei kemuni na vica na udolu sebera ni oni cula – eso vei kemuni oni matataka mai na iwiliwili levu ena veitikotiko – sa dodonu meda sasagataka na nodra cula mevaka na inaki ni Matanitu.
Ena vakasama vata ya, eda na digitaki ira na qaqa ena veisisivi ni Win Together Sweepstakes, e 51,000 na dola na levu taucoko ni icocovi ka na wasei vei ratou e 10 na lewenivanua sa ratou cula oti vakarua se sa taucoko na nodratou taqomaki, me vakananuni kina na ika51 ni yabaki ni tugalala. Au a sa tukuna oti, na isau vinaka ni noda cula ya meda taqomaki ena icula ni tataqomaki mai na COVID-19. Ia, e taura na gauna na noda na cula vakarua, vei kemuni o ni sa digidigi vakamatau, e dodonu mo ni vakavinavinakataki ena Matanitu. Qori na veika eda na qarava. Au na vakananumi keda taucoko ena cicivaki ni veisisivi.
Na iyaloyalo e tu qo e dakuqu ena vakaraitaka na naba me vaka na kena a vakayagataki taumada. Ena tabaki ga vakadua na kena bulukau, ena dikeva na yaca taucoko ni lewenivanua e Viti era sa cula oti vakarua era veisisivi mai. Ena iotioti ni gauna e digitaki ga e dua me nona na icocovi. Nikua ratou sa digitaki e 10. Ratou na ya 5,100 na dola.
Kevaka o sega ni raica na yacamu – kakua ni yalolailai. Se levu tiko na gauna o rawa ni qaqa kina. Sa navuci tiko me dua tale na veisisivi ena vula o Diseba ka ratou na le 10 na lewenivanua ratou na ciqoma e 2,500 na dola kei na 20 na gone mai na yabaki 12-17 sa taucoko na nodra cula era qaqa ena 500 na dola dua na gone. Ena qai kacivaki na veika matailalai ni veisisivi qo ena gauna, ena veisisivitaki vakacava.
Au sa vakavinavinakataki kemuni taucoko na le 10 na qaqa, keitou na veitaratara yani me vakadewataki vei kemuni na itukutuku marautaki qo kevaka oni sega ni sarasara tiko mai.
Vei kemuni na leweiviti, e vakatokai na veisisivi ni cula qo me Win Together Sweepstakes baleta kevaka o sega ni dua vei ratou na qaqa ena veisisivi nikua- eda qaqa kece ena gauna eda sa cula kece kina vakarua. Eda sa duavata ena sasaga qo – me vaka e vakananumi keda kina na Peresitedi ni noda vanua ena nodra vosa ni vakananumi ni Siga ni Tugalala kei Viti (Fiji Day) – eda sa wasea vata na qaqa ena noda vakaitavi. Na noda icocovi kece na nodra bula vinaka na lewenivanua kei na noda sa rawa ni bulataka na noda bula ka rawa ilavo ena noda digidigi.
E mositi au niu kila ni so na lewenivanua era vakuai mai na veika eda vakawalena ena dua na gauna: na galala ni veitosoyaki ena noda vanua ka me da sota vakaveiwekani. Na galala me rawa ni o lai cakacaka ka rawa ilavo. Ena vuku ni vakatulewa eso me vaka na “sega ni o cula, sega ni o cakacaka”, sa rawa kina ni da marautaka tale eso na galala qo. Tini vakacaca na udolu na lewenivanua era sa rawa ni lesu ina bula era dau bulataka tu eliu, vei ira na cakacaka ena otela, valenikana, vanua ni gunu, kabani ni veivakasarasarataki, kabani ni buli yaya se kakana, draiva, volivolitaki ena tolo ni gaunisala se o ira era cicivaka ga vakai ira na nodra bisinisi.
Me tekivu nikua, na ika10 ni Okotova, 2021:
Na gauna ni vakatabui ni veilakoyaki sa na tekivu ena 11 na bogi me yacova na 4 na mataka lailai. Me vaka au sa vakaraitaka oti, veitalia na gauna e tekivu kina, na vakatabui ni veilakoyaki ena dodonu me na oti. Ni sa 90 na pasede era cula vakarua, sa na tekivu ena 12 na bogilevu me yacova na 4 ena mataka na vakatabui ni veilakoyaki. Ni sa tiko na itukutuku ka vakaraitaka ni sega ni vakavu ririko ena noda vanua na
manumanu ni mate, sa na qai sega ni yalani na gauna ni veilakoyaki.
Voleka ni veibisinisi kece, vanua ni cakacaka kei na tolili ni veivakaleleci vei ira na lewenivanua sa na rawa ni 80 na pasede na kena tawani vei ira na gone kei ira era sa cula vakarua. Ena vakuai kina na vanua ni gunu kei na vanua ni qito ena monalivaliva. Na veivanua qo era bisinisi e ririkotaki vakalevu baleta na ivakarau ni nodra dau vakasoqonivata kina na lewenivanua. Keitou na qai kacivaka tale ga yani na ivakaro eso me na qai taurivaki ena ika11 ni Noveba ka sa na rawa ni ra dola kina na veivanua qo vei ira era sa cula oti vakarua.
Na veivanua kece me na vakayagataka na VAX-CHECK me vakadeitaki kina na nodra sa cula se sega ni cula o ira na lewena – e rawarawa ka sega ni saumi.
E vuqa ena noda vanua e tarovi tu na nodra suka lesu ina nodra veivale baleta na gagadre ni kena tarovi na dewa ni mate ina veiyanuyanu, au sa rui lomani ira vakalevu. E ka ni marau meu kacivaka nikua kevaka o sa cula vakarua sa rawa ni o gole i Vanua Levu ena waqa se waqavuka ena dua na kabani e vakamuria na ivakaro ni tataqomaki mai na COVID – me vaka na Fiji Link. Ni bera ni o gole me na vakadeitaki ni sega ni o tauvi COVID ena Rapid COVID-19 Test. Ena gauna era yaco yani kina, ena kena gauna totolo duadua e dodonu me ra korotini ga e vale me 7 na siga. Ia era sa na lai veisotari vakavuvale. Ena dei tiko ga na ivakaro ni veitosoyaki ina vo ni veiyanuyanu ka na qai vakamamadataki na vakatatabu ni sa lewe levu era sa cula. Koya gona, au sa vakamasuti kemuni kina ena veiyanuyanu mo ni cula vakarua ena kena gauna totolo duadua.
Sa tuvai tiko me sega na korotini ena veitosoyaki kina veiyanuyanu ni sa na lewe levu era sa cula vakarua e Vanua Levu kei na veiyanuyanu. Me tekivu ena ika11 ni Noveba sa na vatarai na veitosoyaki wasoma ena veiyanuyanu kevaka – kevaka ga – e levu tale era sa na cula vakarua ena iwasewase na Vualiku kei na veiyanuyanu.
Qo na ituvatuva au marau niu
mai kacivaka nikua ena siga kei Viti mevaka ni qo e bibi ina cavuikalawa ina noda duavata tale vakamatanitu.
E se dei tiko ga eso na vakatatabu ena gauna qo, keitou na vaqaqacotaka tiko ga na lawa ni kena daramaki na iubi ni ucu kei na gusu ena veivanua e soqovi vakalevu, ena lori era vodo kina na lewenivanua kei na veivanua e soqovi mevaka na makete, sitoa ni volivoli kei na ikelekele ni basi ka dei tiko ga na nodra na veitotogitaki na ovisa ke o basulawa. Era na totogitaki se sogoti tale ga na Bisinisi ka ra sega ni vaqaqacotaka na lawa qo. Ena veivanua tale eso, e dei tiko ga na tokari ni ubiniucu kei na gusu. E vica na vanua ena sega ni gadrevi kina na tokari ni iubinigusu kei na ucu mevaka na taubale e bainiua, tereni, cici se vakaukauayago oka kina na vakatakakana e baravi kei na soqonivata e vale.
Au marautaka meu kacivaka nikua ni sa dola tale ga na kena qaravi na qito ena rakavi, netevolo, vutuvolo, basketball kei na kirikiti. Ena somate, vakamau, kei na siganisucu oka kina na veisoqo tale eso e sa na sega ni yalani na iwiliwili. Ena veisoqo e lomanivale, sa rawa ni yacova na 80 na pasede na iwiliwili, ia mera cula kece vakarua. Au gadreva meu tataunaka ni bibi na tokari ni iubiniucu kei na gusu ena veivanua era soqova vakalevu na lewenivanua.
Sa dola tale ga na raraniqito, ia mera na cula na dausarasara. Ke dabe veivolekati na lewenivanua, me tokari na iubinigusu kei na ucu.
Ena nodra cula qo na gone yabaki 15 ina 17, e solia tale ga na galala vei keitou mera lesu kina i vuli na luveda ena Year 12 kei 13 me vakatekivu ena imatai ni Noveba. Ena kacivaka na Tabana ni Vuli na gauna me tekivu kina na vuli ena veikoronivuli tale eso, ia ena yaga meda solia na galala ina ilawalawa qo mevaka nira vakavakarau tiko ena Yuniveisti kei na vulitara ena veikoronivuli eso mevaka ni tuvuka ni nodra sasaga. Au na gadreva meu tataunaka vei kemuni na itubutubu ni gone yabaki 15,16 kei na 17 ni oni na raica mera sa cula taucoko na luveda me rawa nira lesu tale i ko