Na Nomuni Matanitu e Veiqaravi ena Dina
Liuliu Ni Matanitu
Ni sa bula vinaka na turagabale, na maramabale, ni bula vinaka tale ga na turaga, marama, cauravou, goneyalewa, kei kemuni na luveda, oni dau taleitaka na vaka-rorogo ena noda gauna vaka-macawa.
Ni bula vinaka tale ga na iliuliu ni noda Lotu e Viti kei Rotuma. Au sa vaka-vinavinaka-taka vakalevu na itavi bibi oni qarava tiko ena cabori ni noda vanua vua na noda Kalou. Sa itakele levu ni noda sasabai na noda masulaka tiko na noda vanua. Me bula o Viti, me toso tiko ga i liu.
E dua na ivalu levu ena gauna ni noqu veiliutaki vaka Paraiminisita, oya na kena dau vakadewataki na itukutuku lasutaki.
Qo e tekivu sara mai ena 2006. Ia, eda vakadinadinataka ni na sega ni qaqa rawa na itukutuku lasutaki mai na dina. Ena veisiga, au tutaka tiko na veika me baleti kemuni na lewenivanua.
Keitou sasagataka me vakavinakataki na veika e tara na nomuni bula ena veisiga. Ena sega beka ni oni na vakacegui kece, ia keitou sa walia tiko na leqa e tarai keda raraba.
QELE
E dua qo na qele. Kivei kemuni na kila na ituvaki ni qele e Viti, oni na kila ni dua na iwase levu ni qele era sega ni rawa ni teivaki se vakayagataki.
E dua na tikina au raica rawa ena gauna au mai veiliutaki kina oya na malumalumu ni lawa ni qele me tara cake na bula ni lewenivanua. Oya na vuna a mai veisautaki kina na Lawa ni Qele Maroroi me sa liutaka na kena Matabose e Cake na Minisita ni Veika Vakaitaukei.
Ena veigauna sa oti a dau liutaka tu na Matabose e Cake na Peresitedi ni noda vanua.
Ia, ni sa mai veisautaki na Lawatu me soli na kaukaua vua na Minisita ni Veika Vakaitaukei me liutaka na Matabose qo sa rawarawa sara na kena soli na ivakaro me vaqaqacotaka na nomuni qaravi na iTaukei ni qele.
Ia, ni mai veisau sa levu sara na ka eda rawata. E dua na kena ivakaraitaki oya na tubu ni lavo ni lisi eratou soqona na Tabana ni Qele Maroroi mai na 20 na milioni ina 100 na milioni na dola nikua.
Qo na ilavo oni sa wasea tiko vakatautauvata na iTaukei ni qele. Na veimatanitu sa oti era liutaka na iTaukei, ia e lailai na noda vakila na kena ivakayaga.
Me tekivu mai ena gauna ni tugalala, era veiliutaki na turaga ena isoqosoqo vakapolitiki, ia e levu na iTaukei ni qele era dravudravua tu ga.
E veivakaleqai na kena vakayagataki tiko na vosa na ‘turaga sa mai vua na Kalou’ ena vuravura vakapolitiki, vakabibi me vukea na veiliutaki vakaturaga.
Ia, esa dodonu meda taroga, e rawa vakacava me vakuwai e dua na iwase levu ni iTaukei mai na rawaka vakailavo ena gauna e vakayacori tiko kina na veiliutaki vakaturaga ena buturara ni politiki.
Qori e dua na bolebole levu ena gauna au taura kina na itutu vaka Paraiminisita.
Sa walia tiko na nomuni Matanitu na leqa qori. Au gadreva meu vakavinakataka na ituvaki ni nomuni rawaka na iTaukei ni qele.
YAVU NI VEIQARAVI
Au gadreva meda vukei vakatautauvata na lewenivanua. E rua ga na yavu levu ni noqu veiqaravi. Na veiqaravi ena dina kei na valuti ni veivakaduiduitaki.
Qo sa gauna meda veitalanoataka na kadina ka me valuti na itukutuku lasutaki. Na itukutuku lasutaki sa vakaseva na dina ni veika eda sotava tiko.
Ia, e sega ni dua na ka e uasivita na dina. Na saravanua kei na teitei erau ivurevure levu ni rawaka vakailavo ena noda vanua.
E rau vakararavi ruarua ena keda qele na iTaukei.
Na wasei vakatautauvata ni ilavo ni lisi sa tekivu me dolava na mata ni katuba ni noda rawata na veika vivinaka mai na keda qele.
Au gadreva moni vakila taumada na iTaukei ni qele na veika vinaka e rawati mai na kemuni qele.
E dodonu moni vakatulewataka na kemuni qele ka raica me ivurevure ni bula vei kemuni. E 90 na pasede na dauteitei ena taudaku ni korolelevu era teitei me ka ga ni kana ena veisiga. E rawa nida veisautaka me levu na dauteitei mera volitaka na nodra itei.
Qo me vukea ka vakavinakataka na nomuni bula ena veisiga. Au gadreva meu vakadeitaka ni na yacovi kemuni yani na veivuke me vaka keitou sa dau vakayacora tiko mai.
Sa dodonu meda ciqoma na veiveisau sa vakayacori. Eso era sa tara na nodra vale ka tara cake na ituvaki ni nodra bula ena kena sa votai vakatautauvata na ilavo ni lisi.
Eso era sa ciqoma na veisau sa vakayacori ena Lawatu ni Qele Maroroi ena yabaki qo ka ra sa vidavida na kedra qele me lisitaki.
Io, sa rawa nio vakayagataka na qele vinaka mera tei kina na nomu ivoli, na qele e sega ni rawa ni caka kina na teitei mera lisitaki ena vuku ni veivakavaletaki se mera tei kina na kau. Ka teivaka na dogo ena veibaravi.
E rawa ni oni qirita na Matabose ni Qele Maroroi ni iTaukei mera vukei kemuni ena nomuni tuvatuvaka.
VOLITAKI KABONI
Na Tabacakacaka ni Veikau ena vukei kemuni ena tei kau. E rawa ni oni vakailavo tale ga ena volitaki ni kaboni e ceruma na veikau.
Na volitaki ni nomuni itei, na volitaki ni kaboni kei na lisitaki ni qele me baleta na veivakavaletaki era ivurevure ni ilavo vinaka.
O Viti ga na Matanitu ena Pasifika e okati ena veivoli ni kaboni.
Na veidinadinati ni noda Matanitu kei na Forest Carbon Partnership Facility, e dua na tabana e cakacaka vata kei na World Bank e vakarautaka e $26 na milioni me volia na kaboni e ceruma na veikau ka vakalailaitaka na musu vakaveitalia kei na vakayavu veikau.
Ena vukumuni na iTaukei ni qele keitou vakayacora kina na veidinadinati qori. Na taraicake ni nomuni bula e solia vei au na vakacegu.
Qo na vuna au sa tekivu railesuva kina na iwalewale ni noda qaravi ka liutaki na iTaukei.
Au dau sauma wasoma ena gauna ni noda veitalanoa, kevaka ena vukea na itaukei na veisau ka taracake na rawaka ni Matanitu, ena vinaka me vakayacori.
Ia, au sega ni kila se cava na vuna era se saqata tiko ga kina eso na veiveisau e vukei kemuni na lewenivanua. Ena gauna a dola tale kina na iyala ni curuvanua eratou vakaraitaka eso na dau ni politiki me toso tale na sogosogo me tolu na macawa.
E ratou tukuna ni vakadidike vakasainisi (se science) e dodonu me vakatulewataka na veika e vakayacori.
Ia, ena gauna taucoko a valuti tiko kina na mate keitou a vakararavi vakalevu ena vakadidike vakasainisi (se science).
Qo a vukea vakalevu na neitou vakatulewa me dolavi na yala-ni-curuvanua.
Ke tolu tale na macawa na sogosogo, ena tolu tale na macawa na kena vakayarayarataki na rawaka vakailavo kei na noda tiko vinaka na lewenivanua.
Na veika eda sa lako curuma oti e vukea na kena moici na vakatulewa me sotava na veidredre kece ga.
E dei tiko na neitou veiliutaki ka keitou sa tu vakarau ena dredre eda na sotava. E na dei ni neitou veiliutaki, sa rawa kina meda vakatulewataka na vanua meda mua kina.
Eda sa vakanadakuya na veigauna dredre kada sa vakanamata ina veisiga vinaka.
Edua ga na nodra ile na via kauti keda lesu tiko – na vakadewataka tiko na itukutuku lasutaki. E se qai rogo ga mai qo na itukutuku me baleti Nakauvadra. E vaka e kama na veigasau na vakadewataki ni tukutuku
lasutaki ena ivolamata. Moni kua ni rawai.
Au gadreva meu vakadeitaka niu na sega ni vakatara me yaco na veika qori.
Au na tokona na ituvatuva ni veivakatorocaketaki e rokova na vakayagataki ni yaubula kei na maroroi ni noda itovo.
Ena macawa sa oti ena AG’s conference, a vakamacala kina na Tabacakacaka iTaukei ena dua na pepa ni Maroroi ni Vuku iTaukei kei na kena matanataki.
Io, na Tabacakacaka iTaukei e qarava tiko na itavi qori ena noqu veiliutaki.
Au via vakadeitaka niu gadreva me maroroi na noda vosa ni vanua kei na kena itovo.
Ena Okosita ni yabaki mai qo, oni sa na rawa ni wilika na iTaukei na kemuni tukutuku ni vuku vakavanua ena kena sova ni tukutuku vakatokai na Traditional Knowledge and Expression of Culture Database.
Sa qai matata vakavinaka sara tiko mai na ituvatuva me baleti keda na itaukei.
Na vakavinakataki ni ituvatuva ni qele e sa vakayacori tiko. E sa laveti tale ina dua na tagede na maroroi ni noda itovo.
Ena yabaki mai qo, ena tekivu taki kina na marautaki ni noda vosa ni vanua me 10 na yabaki, vakatokai me “Decade of Indigenous Language (2022-2032) se Duqele ni Vosanivanua.
Na Matanitu e sa tuvana tiko na ituvatuva ena kena marautaki na noda vosa na iTaukei.
Oqo ena dewa yani vei ira na wekada mai vanuatani ka na saumi sara kina na nodra vakatataro, me baleti keda. Ena vukea talega na railesuvi ni veiqaravi ni Tabacakacaka iTaukei, kau sa vakamacalataka oti tiko ena rua na macawa sa oti.
Esa tiko e matada na veigauna vinaka. Na noda tiko vinaka, na vakarawarawataki ni noda qaravi e tiki ni tuvatuva qo.
Ena Janueri 2022, ena tekivu kina na veitalanoa kei ira na iTaukei ni qele ena noda vanua. Keitou gadreva me keitou rogoci kemuni. Kei na nomuni rai ena vakayacori na veisau me yaga vei kemuni.
KABANI NI VEI YASANA
E tiko tale e dua na bolebole kau gadreva meu vakamacalataka. Qo me baleta na vei kabani ni veiyasana.
Na kabani ni yasana e tauyavutaki me vakailavotaka na Matabose ni Yasana. Esa yali na inaki ni kena a vakaduri na vei kabani qo ena veiyabaki sa oti, ena vuku ni veiliutaki
makawa.
E sa vakacagau na veitalanoa ena inaki qo, me cakacaka vata na kabani kei na Matabose ni Yasana. Qo me vaka na kabani na:
■Tai●evu Provincial Holdings Limited,
■Cakaudrove Provincial Holdings Limited,
■Yatu Lau Company,
■Ba Provincial Holdings,
■Bua Provincial Holdings,
■Namosi Development Company Limited,
■Kadavu Provincial Holdings,
■Nadroga Cooperation Limited, kei na
■Serua Provincial Cooperative Investment Limited.
Na kena dina ga, ni so na turaga ni vanua era vakayagataka na ilavo ni kabani me baleti ira ga, ka sega ni qaravi kina na yasana.
Ena veikabani e levu kina na iwasewase ni yasana (se na share), ena sagai me vaqaqacotaki na kena cicivaki. E kena inaki ya me vakatorocaketaki kina na yasana.
Kevaka e laurai ena ituvatuva vou na cakacaka butobuto, o ira na dareketa ni kabani era na vauci ena lawa. O ira na dau ni veiliutaki ena veikabani ni Yasana, era vakaleqa na kena cicivaki na kabani, sa noda itavi meda veisautaka. Baleta e kena inaki me yaga vei kemuni na ilavo ni kabani.
E ka ni rarawa, ni so ga e yaga vei ira na ilavo qo, oka kina e vica na lewe ni ito ni veisaqa ena Palimedi. Era na qai tauca ga na vua ni nodra cakacaka.
Ia, vei au, e dua ga na ka au gadreva; meu raica ni yaga vei kemuni na kabani ni yasana ka me vakatorocaketaka na tagede ni nomuni bula.
Eso era tiki ni tuvatuva makawa qo era sa basika tale tiko mai mera rawai kemuni kina ena nodra ile vakapolitiki.
Era vunautaka na veisaututaki ni dui mata tamata ia e lomadra, era tokona ga e dua na kawa tamata. Ni qarauni kemuni sara vakavinaka mai vei ira.
Ni nanuma na Tikinivolatabu ena 1 Korinica 13:13. “E tolu na ka oqo, sai koya na vakabauta, nai nuinui, na loloma; ia vei ratou oqo, e uasivi duadua na loloma.”
Meda tutaka na loloma mevaka a mai bulataka na noda iVakabula.
Me vakalougatataki kemuni na Turaga. Ka me vakalougatataki Viti.