‘Me da Qarauna nai Tukutuku Lasu’
Stiko saka na Vanua, kina Vanua Vakaturaga i Matanikutu, nodra itikotiko saka na Gone Turaga na Qaranivalu. Ni tiko saka na Masi ni Vanua, ni tiko saka na veitacini vaka iTalatala, ni tiko saka na lewe ni Bose ni Yasana.
Au gusui keimami saka tiko na nomuni vulagi ena vakavinavinaka e na veikidavaki vakaturaga, vakavanua keimami mai lagiti saka kina ena neimami yaco mai ena nomuni dela ni soso.
Au a qai tiko voli saka ga ena loma ni yasana vakaturaga o Naitasiri ena tolu na macawa sa oti, au a mai dolava saka kina na wavu vou i Waidra e Baulevu.
A tu saka na noqu yalayala me mai tara na wavu ena loma ni Yasana ka mai vakavotukana sara kina e na loma ni tolu na macawa sa oti.
E dua na yavu levu ni veiqaravi ni Matanitu ena loma ni 15 na yabaki sa oti na vakavinakataki ni gacagaca ni veivakatorocaketaki ena taudaku ni korolelevu.
Na ta ni gaunisala kei na tara ni wavu e rau vakarawarawataka na bula. E vukea na vakau ni ivoli kina makete, na usa saka ni tauvimate i valenibula, totolo nodra yaco i koronivuli na gone ka da veitosoyaki saka na lewenivanua ena galala.
Na Matanitu sa raica na kena vakavinakataki na veiqaravi ni Tabacakacaka ni Bula, na taraicake ni vuli, na vakatotolotaki ni veiqaravi ni Matanitu kei na vakaukauwataki ni sikinala ni biau livaliva.
Na vanua saka o Viti e noda taucoko na lewenivanua ka sa dodonu meda vakaivotavota vakatautauvata ena cakacaka ni veivakatorocaketaki.
Matata saka ni sa levu na bolebole e sotava o Viti. E so e vakavuna na veisau ni draki, eso tale na bula vakapolitiki, eso na veisau ni gauna kei na veika vakalivaliva e salavata mai. Eso tale na drakidrakita ni bula vakailavo, Ia, na bolebole kece e tu. e tu vata kei na kena iwali. Ena gauna ni dredre, dau basika eso na iwalewale vou ni veiqaravi meda muria.
Oni sa vakadinadinataka, e ciwa na yabaki veitaravi na tubu vakailavo ni Matanitu. Ni oti saka na cagilaba levu o Winston, a qaravi na vakacoko ena ivakatagedegede vinaka sara.
Ena gauna e sotavi kina na revurevu ni draki veisau, e keitou sa raica mai na ituvatuva moni taqomaki vinaka kina na lewenivanua. Ena gauna sa vakaleqai kina na bula vakailavo ena COVID-19, keitou a walia saka na leqa ena ituvatuva matau duadua vei Viti.
Me vaka ni vakaleqai vakaca na bula vakailavo, keitou a kerea saka na veivuke ena veitabana vakailavo ni vuravura ena tubu e lailai sara.
Oqo me rawa ni vueta tale na bula vakailavo ni Matanitu ka vukei ira na vakaleqai vakaca ena matetaka na COVID.
O ira na dau vosataka tiko na levu ni dinau, era sega saka ni dau vakamacalataka vei kemuni na lewenivanua. E levu sara era sa bera ni kila na Matanitu kece era kere ilavo me baleta na COVID.
Kevaka e dua saka na gaunisala vou e via tara ena vanua vakaturaga o Naitasiri, ena milioni na dola na kena isau.
Na Matanitu ena sega ni sikova na veikoro ena loma ni Yasana moni soli mai, me ta kina na gaunisala, ena kerei na ilavo i vanuatani ka na qai sauma vakamalua.
Ia, na gacagaca taucoko ni veivakatorocaketaki, ni tara se ta vou na gaunisala, ena vakavurea tale na tubu ni ilavo. Qo ena kena usa na ivoli kina makete, nodra veiciciyaki na basi kei na taxi, na vakaduri bisinisi.
Na ilavo taucoko e vure mai keri ena vukea tale na saumi suka ni dinau. E vaqori na ivakarau ni veivakatorocaketaki ena veimatanitu kece e vuravura.
Ena gauna e veitauvi kina na mate na COVID-19, a vakaleqai na bula vakailavo e vuravura. Na Matanitu kece era kere ilavo me rawa nira bula kina.
Na Matanitu levu o Ositerelia, ni bera na mate levu na COVID, a tubu ena 23 na yabaki veitaravi na nona rawa-ka vakailavo. Ia, ni sotavi na mate, e vakaruataki na levu ni nona dinau. O Viti a kerea tale na dinau ena gauna ni COVID.
Na ilavo e dinautaki, sa qai cicivaki kina na bisinisi me rawa ni vakavure ilavo.
E sega vakadua ni cegu na cakacaka ni veivakatorocaketaki e Kalabu, e sega vakadua ni cegu na kena vakavinakataki tiko ni gaunisala. E sauma tikoga na Matanitu na icurucuru ni vuli, e tomani tikoga na veivuke kina saumi ni livaliva, na veivuke vei kemuni na lewenivanua na social welfare, ena vula qo e taqa tale e cake e $50 na dola vei ira na vukei tiko kina.
Keitou sauma e veimama na bilioni na dola me baleti ira na vakaleqai na nodra cakacaka ena gauna ni COVID. Era saumi tikoga na cakacaka va Matanitu.
VAKAYAGATAKI NI ILAVO
Oni na taroga, e vakayagataki vinaka beka tiko na ilavo e dinautaki mai?
Na kena isau saka ga na, io, e vakayagataki vinaka na umailavo qori. E sega ni karusa vakadua na bula vakailavo ena noda vanua ka vaqaqacotaki tale na cicivaki ni bisinisi ena noda vanua.
Ke sega saka ni dinautaki mai na uma ilavo mai vanuatani, ke kasura na bula ena noda vanua.
Ena gauna saka qo, e namaki mena tubu kina 11.3 na pasede na rawa ka vakailavo ni Matanitu ena 2022. Baleta ni sa doladola saka mai na rara ni waqavuka, sa doladola tale na bisinisi.
Sa toso vinaka na cicivaki bisinisi, era sa yaco mai na saravanua, qai kena ikuri ni taqomaki vinaka tu o Viti mai na mate na COVID.
Ena gauna qo sa tiko ena 88.6 na pasede na ituvaki ni dinau ni vakatauvatani kei na rawa ka ni Matanitu ena dua na yabaki. A davo saka tiko e na 45 na pasede ni sa bera na COVID. E namaki mena lutu na wiliwili qori, ni tubu cake na rawaka vakailavo.
Me vaka nida sotava vakatautauvata tiko na revurevu ni COVID, sa dodonu talega meda vakaivotavota vakatautauvata ena rawa ka vakailavo ni Matanitu.
Sa laurai ni tubu tiko na rawa ka vakailavo ni Matanitu, ia ena sega ni dua na betena kevaka era sega ni vakila na kena vinaka na tiko ena taudaku ni korolelevu kei na veiyanuyanu. Qo me vaka na wavu vou e Waidra, sara vakila saka tu qo na kena vinaka na lewenivanua.
VEIVAKATOROCAKETAKI YASANA VEIVAKALIVALIVATAKI ENA
Mai na 2014, na Matanitu sa vakayagataka e $105.5 na Milioni na Dola me vakatorocaketaki kina na Yasana o Naitasiri, vakabibi o ira saka era tiko ena taudaku ni korolelevu.
E dina ni tiko na ivurevure ni livaliva mai Monasavu, ka dabe toka ena loma ni Yasana. Au kurabuitaka ena itekitekivu ni noqu Matanitu ni levu na koro ena colo kei Naitasiri era se bera ni vakalivaliva.
Eso era tukuna ni sega ni rawa ni vagolei vei ira na koro voleka na livalivali. Ia, keitou vakacala na itukutuku qori, ka sa qaravi tiko na veivakalivalivataki ena veikoro e Naitasiri.
Au vakavinavinakataka vakalevu ni’u raica yani na noqu itokani mai na mataivalu o Lesi, e dabe saka tiko qo au a laki kerei koya mai ena veiliutaki mai na Tokalau i Loma me mai dua na Minisita ni noqu Matanitu me qarava na cakacaka ni veivakatoroicaketaki ena noda vanua.
A cakava saka o koya na kena veivakatorocaketaki na kena waqa na livaliva ena vanua o Naitasiri.
Ena gauna saka qo, keitou sa voleka ni vakalivalivataka na veikoro taucoko e Naitasiri. E 21 na cakacaka ni veivakalivalivataki e qaravi mai na 2012 kina 2021, ka voleka saka ni 700 na vuvale era sa vakila tu qo na kena vinaka.
E keitou vakarautaka talega e $8.6 na Milioni na Dola kina Tabana ni Veivakalivalivataki ena Taudaku ni Korolelevu. Qo e laki qaravi kina o Lomaivuna, Boteinaulu kei Sawanikula. A sema saka talega na livaliva mai Nawaqabena ki Naduna kei na itikotiko saka e Qiolevu.
Qo na ikuri ni veivakalivalivataki e qaravi mai na 2007 kina 2013 ka tiko na kena isau ena $4.7 Milioni na Dola. Sa tiko saka ena ituvatuva na vaka-livaliva-taki ki Wailase.
Sa tiko talega na vakatutu me dodo na livaliva i Nawaisomo ki Nakida. Sa tuvani saka talega me dodo mai
Nasau mai Ra na livaliva me yaco sara i Roma e Naitasiri.
TABAKACAKA NI MARAMA, GONE, KEI NA VALUTI NI DRAVUDRAVUA
Na Tabacakacaka ni Marama, Gone kei na Valuti ni Dravudravua e vakarautaki saka e $34 na Milioni na Dola mera vukei kina na lewe ni Yasana ena veivuke ni Social Welfare, tekivuna saka mai na noqu Matanitu vaka Mataivalu sa qai mai kuria na Matanitu na FijiFirst. Me vaka au sa vakaraitaka oti, sa taqa tale e $50 na dola ena vula oqo.
TABACAKACAKA NI VULI
Na Tabacakacaka ni Vuli e vakayagataka e $21 na Milioni na Dola me baleta na saumi ni curucuru kei na veivuke ni vodovodo ena loma saka ni Yasana.
E dua saka na ituvatuva bibi ena vanua, oya na nodra vuli vinaka na luveda.
Na Matanitu e vakayagataka e $140,000 me vakavinakataki kina na rara ni koronivuli e Vunidawa Primary School kei na Waidina Secondary School, e vakarautaki talega na iyaya ni vakaukauwa yago kina soqosoqo ni tabagone i Serea kei na vica na iyaya ni qito.
A vakacokotaki talega na itabagone ena Porokaramu ni teitei, na nodratou Porokaramu na Minisita ni Teitei, ka vakatokai vakavalagi na Youth Farm Initiative program.
TABANA NI WAI
Na Tabana saka ni Wai e vakarautaka e 3 na Milioni na Dola me baleta na vakadrodroi ni wai savasava ena loma ni yasana o Naitasiri. E vakilai na kena vinaka ena koro o Nasavu, Nasauvere, Matawailevu, Nadovu, Drauleba, Nabau, Navuniyasi kei Gusuisavu. Na Matanitu e vakailavotaka talega na ivakaso ni wai vou e Viria ka rauta ni 40 na milioni na lita na wai e kumuna rawa. Na kena isau vakailavo e tiko ena $270 na Milioni na Dola ka na vukea vakalevu na leqa ni wai e Nausori kei Suva.
TABANA NI GAUNISALA
Na Tabana ni gaunisala e vakarautaka e $6.9 na Milioni na Dola ena ta ni gaunisala e Nakorosule i Nawaisomo. E $3.5 na Milioni na Dola me na qaravi kina na sala cawiri e Vuniduba kei na gaunisala e Wailoa ki Sawanikula, na cakacaka qo se bera ni tekivutaki. Sa ratou tuvana saka tiko o iratou na Tabana ni Gaunisala.
TUVATUVA NI MATANITU LOMA NI YASANA
ENA
Ia, me’u na vakamacalataka mada na ituvatuva ni Matanitu me baleta na Yasana o Naitasiri ena veiyabaki mai qo.
Ena vula o Noveba au a mai dolava kina na Muaira District School. Ena gauna ni veitalanoa a kerea na mata mai Noemalu kevaka e rawa ni veivuke na Matanitu ena ta ni gaunisala e Sawanikula ki Tubarua.
Au a yalataka saka ni’u na qai raica na nodratou kerekere. Au sa vakavinavinakataka ni sa tekivu veitalanoataki sa vakadonui na kena ilavo me sa tekivu ta sara yani kina na gaunisala. Au gadreva me’u vakaraitaka e daidai ni sa vakarau tekivutaki na cakacaka ni ta sala e Korovou Tubarua. Sa keitou cakacakataka talega ena kena ta na sala e Nukulau - Roma. Sa tekivu saka na cakacaka qo. Ni ta oti ga na gaunisala, sa tarava sara yani na livaliva. Matata vinaka sara tiko na veitalanoa qo.
SAU NI TAMATA CAKACAKA
Sa na vakatuburi na isau ni tamata cakacaka mai na $3.01 dua na yaua kina $3.34 dua na yaua ena matai ni Julai 2022. Sa na tubu tale kina $3.67 dua na yaua ena matai ni Okotova 2022, ka tubu sara kina $4.00 dua na yaua ena Janueri ni 2023.
QELE
Au gadreva me’u tara saka mada na ulutaga ni qele. Sa dau tukuni vakawasoma tiko na kena maroroi saka tu na noda qele ena Yavu ni Vakavulewa. Sa levu sara na kena veitalanoa, vakabibi ni sa voleka tiko mai na Veidigidigi. Dau ulutaga bibi vei kemuni e Naitasiri baleta ni levu saka tiko na kemuni qele.
Me vaka au sa tukuna oti, na qele ni itaukei e taqomaki vinaka tu ena Yavu ni Vakavulewa ni 2013 ka na sega vakadua ni veisautaki se kau tani na kena itaukeni. Au vinakata me matata saka tiko vei keda taucoko.
Na qele e dua na ulutaga era dau ririkotaka vakalevu na veimatanitu sa oti. Ia, e duatani na neitou rai. Keitou gadreva me vakarawarawataki na kena sagai me lisitaki na nomuni qele. Keitou vinakata talega me veiraurau na isau ni qele ni itaukei kei na sau ni qele voli vakadua kei na qele ni Matanitu.
Nikua, e ra sa marautaka tiko na itaukei ni qele na ivakayaga ni nodra iyaubula. E 80 na pasede ni vakayaga e soli lesu vei kemuni na itaukei ni qele. Sega tale ni dua na Matanitu e se cakava na veiqaravi saka qori.
Ni sa na rogoca tale tikoga ni sa wasei vaka-tautau-vata na lisi. Sa tau-tauvata na ilavo era tara na turaga kei keda na tawa vanua. Nikua, e sa $52 na Milioni na Dola e maroroya tiko na Tabacakacaka ni Qele Maroroi vei ira na luveda era se bera ni yacova na yabaki 18 ka 47,000 na kedra iwiliwili. Na ilavo saka qori era na qai tara ni ra sa Yabaki 18. Ni ra sa tara oti sa ra na tara sara kina na nodra bisinisi, saumi sara kina na nodra vale, voli sara kina na nodra lori.
TUTU VAKAVANUA
Au kerea moni vakatawana na itutu ni veiliutaki vakavanua. Au vosa tiko mai ena ka oqo ena vei Bose ni Yasana taucoko au butuka saka tiko mai. Au kerea moni vakatawana na veitutu ni veiliutaki vaka-vanua.
Ena loma ni Yasana e 615 na levu ni tutu ni veiliutaki. E 340 ga sa vakatawani ka 275 se lala saka tiko. E bibi ena noda vanua mera vakatawani na itutu vakavanua.
Ni qaravi saka na veivakatorocaketaki, ena malumalumu na domodra na se bera ni vakadeitaki vakaveitarogivanua.
Vinaka saka vakalevu.