‘E Rabailevu na Veika Keitou na Cakava’
Me vaka ni sa roro voleka tiko mai na gauna ni veidigidigi, e levu sara na yaca vovou eda sarava tiko ni ra sa duri tiko mai ena veisoqosoqo vakapolitiki eso ena noda vanua. E levu vei ira qo era cakacaka vaka matanitu kei na veikabani eso kara taura tu eso na itutu lelevu.
Ia ena macawa qo eda na sotava e dua na dau-ni-lawa o Lydia Eliana Lazel na marama ni Lovu, Gau mai Lomaiviti, ka mata vakaturi ni soqosoqo na SODELPA. E toka oqori era na veitarotarogi kei Lydia.
NI VAKAMACALATAKA MADA NA VANUA NI CAKACAKA KINA?
■Au a cakacaka tu vaka dau ni lawa ena Nausori Town Council, ka cabeta sara nai tutu ni chief executive offcier (CEO) Nausori Town Council ena yabaki 2020-2021.
■Au sa vakacegu mai na Town Council ka sa dau-ni-lawa tiko oqo ena Niudamu Lawyers ka tiko na neitou vale ni volavola i Nausori.
■E■a gauna ni noqu veiliutaki vaka CEO ena Nausori Town Council, au a qarava na kena vakavinakataki na Public conveyance e Korovou, vakaitavi ena kena sagai na rural Women Accommodation me baleti ira na marama ena yasana e tolu (Naitasiri, Tailevu kei Rewa), rara ni qito i Nakasi (multiple court purpose).
NA CAVA NA VUNA NI VIA LEWENA KINA NA SODELPA?
Oqo na nodra i soqosoqo na lewe ni vanua, ka semata ka vakuria tiko na noda i lakolako era tekivuna mai o ira na noda turaga/marama bale ena gauna e mai tu vakataki koya kina ko Viti ena yabaki 1970.
Keitou veivakadeitaka tiko ni SODELPA e maroroya, taqomaka ka tuvatuva-ka me vakavotukana e Viti na veika eda vakabauta ni na vinaka kina na noda vanua.
Meda maroroya na noda Party, me noda e daidai, nodra na luveda, ka nodra na noda kawa ena veigauna mai muri.
E rabailevu sara na veika keitou tuvatuva ka kina na SODELPA; ia, eratou na liu taudua tiko na vuli; na tabana ni bula; kei na bula vakailavo ni noda vanua, wili tiko kina na noda vueti cake vakailavo na kawa iTaukei.
NA CAVA NOMU RAI ME BALETA NA LAWA NI QELE NA BILL 17?
Na Bill 17 e mai veisautaka na Section 12 ni Native Lands Trust Act 1940.
Ena tikina oqo, ea dau tiko kina na kena gadrevi na nona veivakadonui na iTaukei ni qele ena so na veika e via vakayacora o koya e lisi tiko me baleta na qele.
Ia, na Bill 17 e sa mai kauta tani na tikina oya, ka na rawa vua o koya e lisi tiko me veisautaka e so na veiyalayalati baleta na qele.
Oqo keitou coqa sara vakaukauwa na SODELPA, ka keitou na vakalesuya mai na Section 12, me dei tiko kina na nona lewa na iTaukei ni qele ena yabaki kece ni lisi.
NA VEISAU CAVA DOU NA CAKAVA?
E vuqa sara na tikina keitou na yavutaka kina na neitou veiliutaki, ia, e dua ena bibi taudua, sai koya na galala ni qaravi ni bula ena veisiga ka me kakua na bula voli ena rere. Keitou na vakadeitaka na rokovi ni lawa, me kakua ni dua e vakaveitaliataka na lawa.
Meda bula kece vakatautauvata ena ruku ni lawa. Meda bula vakacegu, marau ka veilomani. liu taumada na neitou na dikeva lesu kece na lawa ka vakacuruma na Matanitu ni FFP vaka Decree ka luvata kece saraga na lawa ka taqomaka tu na noda qele na kawa iTaukei tekivu mai na yabaki 2006 me yacova na Veidigidigi 2014.
Nikua e ratou sa veisau taka kece na Decree oya me lawa (Act). Me vakalesui tale mai na Matanitu va iTaukei me qarava, maroroya ka tutaka na veika me baleta na kawa itaukei.
Ena dikevi talega, ka vaqaqacotaki na lawa me baleta na iTLTB okoya na ka era sa vakaduria mai na turaga Talai ko Ratu Sukuna me cicivaka ka qaravi keda na itaukei ni qele.
Ena vakaturi cake tale na Land Claims Tribunal ka ilovi tale vakavinaka na Qoliqoli Bill ka keitou a kauta cake mai ena neitou matanitu ena gauna nei PM Qarase.
Na vuna oqo me solia vei keda na itaukei ni vanua kei na noda kanakana e wai na noda dodonu me vaka e virikotori tu ena UNDRIP ka sainitaka na vanua ko Viti kei na vuravura me maroroi ka taqomaki kina na noda dodonu kei na noda iyau, kei na qele o keda na kawa itaukei ni vanua e vuravura taucoko.
Na United Nations Declaration for the Rights of Indigenous People (UNDRIP) oqo e sega ni vakamuria tiko na Matanitu na FijiFirst ka ratou cakava tiko na kena veibasai ni ratou sa vakamalumalumutaka kece na lawa ka taqomaka na noda dodonu.
Oya ena veisautaki. Na ka bibi duadua vei keda ena gauna oqo, oya na vuli. E levu na ka vinaka e da na rawata kina ka eda na vakatorocaketaka na noda vakatagedegede ni bula, Na Matanitu ni SDL ka liutaka o Laisenia Qarase a tekivuna taumada na vuli ka sega ni saumi. ena neitou a tavoca kina na porokaramu ni “Free Tuition”.
Na Veidigidigi ka vakayacori ena 2014, keitou sa vakatabui kina vakalawa na SDL me vakayagataki na vosavaka itaukei me vakatokari ena neitou soqosoqo.
Na Soqosoqo Duavata ni Leweni Vanua ka valataka tiko mai na noda tatadra se sasaga na itaukei ni vanua ka tutaka talega na noda maroroi, ka taqomaki kina na noda iyau kei na ka e bibi vei keda me vaka na noda qele kei na noda kanakana kei na noda bula raraba.
Sega ni guileca kina o ira na wekada, oya na kawatamata tale eso eda sa mai bula veicurumaki vata tu ena gauna oqo.
Sa mani veisau na yacani soqosoqo me tiko ga kina na (SDL), keitou mani duavata kina me yacana vou na Social Democratic Liberal Party (SODELPA).
NA VEIVAKATOROCAKETAKI CAVA DOU NA QARAVA VEI IRA NA TU ENA KORO?
E dua sara tikoga na tiki levu ni neitou veiliutaki, sa i koya na kena vakavinakataki na I tuvatuva baleti keda na kawa iTaukei.
Oqo ena kena vakadavori vakavinaka na matanitu iTaukei, ka me lesu tale na kena lewai na Mata Bose ni yasana kei na vale ni volavola ni yasana kivei keda na lewe ni vanua.
Ena sega ni lewa na matanitu, ia, ena veitokoni ga na matanitu kina kena gacagaca ni veiqaravi.
Ena vakagolei na i tuvatuva ni yasana me vakaliuca na noda rawa iyau na lewe ni yasana.
Era na vakadaberi ena vei vale volavola ni yasana na ‘economic units’ mera veituberi ena tikina oqo.
Ena vei koro, ena tuvani vakavinaka na nodra veiqaravi na Turaga ni Koro, wili kina na kena tubu cake na kedra i sau.
O ira era qarava e dua na itavi vakaitamera, ia, eda sega ni dau vakayaragitaki ira vakavinaka.
Ena tuvani vakavinaka na lawa me baleti ira na veikoro, se ‘village by laws’ me rawa ni qaravi vinaka kina na nodra vuli na gone, na tiko bulabula, na tuvatuva ka vakamatau, ka me kakua ni vakaveitaliataki tu na bula ena vei siga.
NAI TUVATUVA NI SOQOSOQO BALETI IRA NA VEIMATA TAMATA TALE ESO?
Eda na maroroi raraba. Era na vuli sega ni saumi na luvedra me yacova sara kina vuli torocake. E na noda kece na cecere ni veiqaravi ena tabana ni bula. Eda na ologi vata ena lawa.
Era na vakauqeti ka vakarawarawataki vei ira na qaravi bisinisi me bula kina vakailavo na noda vanua. Era na vakadeitaki ni o Viti e nodra vanua talega, mera bula kina ena galala, sautu kei na veilomani.
ENA QAI TOMANI TALE YANI ENA MACAWA KA TU MAI