O SUVA MAKAWA
Tabana ni Vosa kei na iTovo Vakaviti, 1999. Vakadewataka o Sekove Bigitibau
Kevaka e totaki Rewa na mataivalu e wai ni Lau, e sana toka leqa sara ga o Bau.
Eda vakavinavinaka ni sega ni yaco tale vakadua e Viti na veimoku va qo. E dau vakalevu mera moku na yalewa ena noda vanua, me vaka e dau yaco tale ga e veivanua, ni’ra sa drotaki bula na meca, se vakavuai e dua na koro, ia e vinaka ni sega tale ni dua na itukutuku me baleta na nodra moku vakaloloma e dua na iwiliwili ni marama levu ni sa ciqomi oti na nodra isoro.
Na nodra ivakarau na turaga mera yavica tu na watidra e sa dau lai lailai kina na marama mera vakavakawati kei ira na tagane tauvanua ena loma ni dua na yavusa. O koya gona e dau kena itovo mera vakalaivi ga na lewe ni mataivalu mera dui kau nona yalewa me itokinivalu. Ia e na leqa e yaco e ke, e rui rarawataki vakalevu ni sega sara ni vakaibalebale na nodra labati na ilala marama levu qo.
E vakacacataki na kedra iwiliwili na mate me sivia e 400, qo me tekivu mai na nona moku na yalewa ni Beqa me yacova ni moku na kena i otioti e na ca. Na dra e yaco sara kina vesa ni yavadra na veimoku, sa dra wale ga na veico ena mawe ni yavadra ni’ra sa veicemuri yani. Na kakana e lutu vei ira na drotaki bula tiko sa sega ni qai laukana ni sa tauvi dra wale ga. A vola o na italatala Waterhouse ni sa oti tale e vica na yabaki, se kilai tu ga na vanua oya ena sui e kabuwacara tu kina.
E daidai mada ga e se vakatakilakilataki tiko na barinivatu volekata na uciwai (ke ra a yacova rawa yani na yalewa e rawa ni’ra vuni eso ena veivunikau) ena rua na dulumi madu me ivakananumi ni leqa vakaloloma a yaco kina. O Ratu Naileba kei ratou na nona ilala e ratou a dro bula, ratou lai maroroi sara toka e Vutia, na vanua e rairai vasu kina o nodratou iliuliu, se era gonedau vata beka na nona ilala kei ira mai kea, ra dau veimaroroi kina ena gauna ni leqa.
O Tabakaucoro kei na nona ilala era qai cabeta yani na delana ena dakui Lovonilase, ena levu ni nona oca ena vala a dredre kina vua me cabe, qai mani vavai koya e dua na yalewa bulicaki levu kaukaua o Ganiwaiwai.
Me vaka ga mai Suva ena vica na siga yani e liu, eda druka ena veivolekati ni nodra ivunivuni kei na vanua era qai moku kina. Kevaka mera a raivuki mai na cabe yani e liu e delana, ke ra raica nodra mokulaki na kena vo mai Naca. Ia na levu ni nodra kauwaitaka na ivalu ni Burebasaga na itokinivalu, ra sega kina ni cemuri ira.
VEISUKAYAKI NAI VALU
Dede vakalailai era sa qai veisukayaki na ivalu ni Burebasaga, e so era suka tale kina nodra koronivalu e Rairainawaqa, e so tale i Tamavua mera lai cibi vata kina. Ena yakavi e rau sa soko yani kina toba o Walu e rua na waqa ni Rewa, cere tu yani ena kedrau dui buturara na ibinibini bokola. O Qaraniqio a rairai lesu tale ga ena gauna vata qo.
E dua na itukutuku ni dro ena veimoku ena siga oya e yaga meda na dikeva. Gauna sa moku kina na yalewa ni Beqa, a qai lade tani mai dakuna na luvena yabaki tolu a vava tiko, yacana o Navosa, cokataki koya yani e veico. E keri rau a qai sota kina kei Sekovi, na matanivanua mataboko e Suva, rau veitauriliga rau qai lade mai kina qakilo e batinisala donumaka na valenilialia. Rau a vuni toka e keri me yacova sara ni sa buto, sa qai kalu o Sekovi, qo na ikalukalu ni veikacivi ni nona mataqali, mani rogoca mai o tacina e delana, rau bula rawa sara kina.
E sega ni vakatitiqataki e ke ni dua na vuni nona cegu vakavoleka tu ga o Tabakaucoro ena vanua ni veiraravui, me vaka tale ga ni sa vakavuai oti o Suva, me waraki ira na muri yadudua tiko yani. Era kila na vanua ni veiwaraki na muri tiko yani baleta ni’ra dau veikacivi vakamatau sara ena nodra ikacikaci vuni vakamataqali. E levu sara vei ira na dro yani i veikau ena gauna ga e se qai tekivu kina na vala, vakalevu o ira na yalewa, era lesu yani. E sega soti ni dredre qo ni’ra sa rere tiko na meca na torova yani na vanua ni veimoku ena bogi.
Ni sa dromu na siga era sa vocevoce cake tale na waqa era a kelekele tu ena gusuniwai o Tamavua, ra sa gu na lewena mera lai kana vata kei ira na nodra ito mai na koro e delana. Ni sa buto, sa yaco tale ga yani na iotioti vei ira na kai Suva era muri tiko yani, sa qai liutaki ira o Tabakaucoro ena vakanomodi ni bogi, ra vutoca na gusuniwai o Tamavua, ra muri baravi yani (me vaka ni sa malumu na vanua), ra lai gole ena ucuna donui Nukumaroriko (Mosquito Island), ra muri nuku yani mera lai yaco kina sala makawa i Colo. Nodra muria yani na sala qo era lai yaco sara kina i Vunibua (sa rairai koromakawa tu ena gauna vakoloni, kena koroturaga ni vanua oya ena gauna qo o Nabukaluka) ena bati ni Waidina mai Soloira, oti era lai vakacegu sara mai Vunidawa.
E so e kainaka ni a vakatadumata o Qaraniqio vua na turaga ni vanua oya me ratou moku, ia e sega beka, ni a sega mada ga ni bau sagai ratou na maroroi volekati koya tiko mai Vutia. O ira na kai Suva era sega sara ni vosa vakacacataki ira na kai Rewa ena veimoku a yaco oya, era bilitaki ira vakatabakidua ga na kai Lomaivuna, ni’ra dau veimecaki.
SUKA NA MATAIVALU KEI NA WAQA NI REWA
Ni’ra sa suka na mataivalu kei na waqa ni Rewa, a qai vakatadumata i Bau o Rokotui Dreketi, nona mata o Kovelevu. Ke a se vakatadumata rawa me kerea me visa o Suva me isau ni ka era vakayacora vei Qaraniqio, me vaka na kena ivakarau, ke a vakatarai, ia ke a lala tale ga na koro o Suva. Dua na veitalai dredre oqo, baleta ni sa visa oti na koro qai tadu na mata, ligalala tu yani, qai kuria ni sa lasu oti na mata e liu. A sega ga ni vakasuka o Kovelevu ena nona itavi, dina mada ga ni sa kilai oti tu mai Bau ni sa vakavuai na nona koro o Suva. Na inaki dina ga ni ilakolako qo me sa bolei Bau o Rewa.
A kele yani i matasawa o Kovelevu, gole sara yani, rau sota kei Tuisauwaqa na mata mai Bau e matai Mataiwelagi na itikotiko nei Cakobau, tukuna sara vua na itukutuku. A rogoci rau o Cakobau mai lomanivale ni a kana tiko ena gauna oya, mani curu i tuba, viritaka na kena qari qai taroga yani, “O
TOMANI ENA DRAUNIPEPA 53
Ena itekivu ni 1845 sa saga o Cakobau me tara tale na koro o Suva, mera suka tale kina na lewena.
cei qo e mai dokadokataka ni visai Suva?” A tu vakatagane o Kovelevu qai sauma yani, “O yau au a visai Suva.”
Ena gauna vata qori a dabe voleka tiko ga kina o Tanoa e Vatanitawake, a kacivi na luvena sara me gole yani vua. Ni qai curu ga yani sa qolouvaka mai, “O cei ena sauma lesu na visa ni noqu koro o Suva?” A sauma yani o Cakobau, “Au na sauma vakavinaka sara na visa ni koro o Suva.” A qai tomana tale yani nona vosa o Tanoa, “Mo cakava sara.” Na dina ni vosa nei Cakobau e sa tabaki tu ena itukutuku ni veigauna ni noda vanua.
Ni sa oti na ivalu kei na kana magiti, sa suka kece sara na ivalu ni Rewa, ra sa qai mai vakasamataka toka yani na qaqa mai Rairaiwaqa na isau ni ka era sa vakayacora. E dina ni’ra sa ravu, sa visa o Suva, ra sa mamau vinaka tu, ia era sa kila ni’ra sa tonoka na matai Bau, qo ena kena itinitini ga na mate.
O Bau e qaqa na kena mataivalu-iwai. Ia ena itukutuku ni veigauna e vuravura taucoko, o koya e uasivi nona mataivalu iwai ena nona dina ga na qaqa, vakabibi ena ivalu e yanuyanu. O koya gona qo e sa dodonu kina mera qara na vanua mera bula kina. Ra sa mani toki na kai Lomaivuna kei Lami i colo kina veikoro ena bati ni Waimanu, o ira na kai Veisari, o Muaivuso ena gauna oya, era toki yani kina kena uluniwai, o ira na kai Mau era toki, ra lai tiko mada i Beqa. Ni oti e yabaki dua vakacaca a sega tale ni bau butuki na baravi ni toba o Suva.
LOTU VAKARISITO O SUVA
A soko wavokiti Vitilevu tiko o Misi Oniti ena gauna oya, vakadinadinataka kina na ka a yaco ena itukutuku a vola ena nona ivola ni veisiga.
“I ka 7 ni Evereli 1843 - keitou sarava vinaka na vakaloloma kei Suva nikua, na koro a bula tiko kina e vica era sa veisau. A visa na koro e nanoa, levu sara na lewena era moku, ra kania tale ga na kai Rewa. Keitou raica e vica na waqa ni vaqarai ira tiko na dro bula. E se bula tiko na nodra turaga, o koya e sa lotu.”
E ke eda na taroga se o cei na turaga e sa lotu qo. Qo meda na railesu tale kina vakalailai. Ena 1840 a kele tiko kina na waqa ni vakadidike ni Merika ena toba o Laucala, sa vakadikeva oti kina na toba o Suva o Turaganivalu Emmons, a vosataka kina me vakataki ira ga e liu, na kena sega ni mudu rawa na uca. Na nodra tiko gona qo a vakaraitaka kina na iliuliu ni matavakadidike qo o Commodore Wilkes ni a soko yani o Misi Kakili ena nona waqa me lai vunau i Suva, a kuria tale ga ni vanua lotu vakarisito o Suva, e qali i Rewa.
E sega ni vakataratutu ni donu na imatai ni ka e vola, ia na itukutuku ga e rua e mai kuria toka e muri e cala ruarua. E rau veimecaki o Suva kei Rewa ni rau sega ni mata tamata vata. O Rewa era sa veicurumaki kina vakalevu na dra vaka Polinisia, o Suva era Melanisia vakatabakidua ga. [E sega ni dina qo, e sega ni veicurumaki vakalevu na Polinisia e Rewa. E sega na kedra duidui na kai Suva kei Rewa, sega soti sara ni duidui vakalevu na nodra vosa kei na itovo.]
Ni tukuni nira lotu vakarisito na kai Suva, e dina ni a lesi kina e dua na ivakavuvuli itaukei ena 1840, a lesu tale ena yabaki a tarava ni sa tekivu na ivalu. Era sega ni cata na lotu na turaga kei ira na kai Suva, e cala ga ni tukuni nira sa lotu vakakarisito, era a qai lotu sara ena 1856. Au via kuria e ke niu sega ni via vola e dua na itukutuku ni veigauna baleta na lotu e Viti, na veitikina ga e via vakamatatataki e vakacurumi tiko mai kina na itukutuku ni lotu.
RATU CAKOBAU
A vola va qo o Misi Kalaveti ena nona ivola na “Fiji and the Fijians, “Ena ivakarau ni bula nei Ratu Cakobau kei na itutu e tu kina ena gauna oya, na nona kabai Suva o Rewa e sa sega ni rawa ni vosoti, ena qai cegu ga ni sa moku o Rewa. Ia e sega toka ni ka rawarawa. E vanua qaqa o Rewa, qai vanua voleka, dredre gona vua me dei tiko ga na nodrau veiwekani.”
“Na marama tinai na vunivalu e Bau e liu e marama levu mai Rewa, qai veiwekani vakavoleka kei ira na veivanua qaqa era qali i Rewa. E kuria qo ni o Raivalita na taci Cakobau, kena meca tale ga, e vasu levu i Rewa, ni ganei Rokotuidreketi na tinana. O koya gona qo era dau totaki koya kina vakalevu na vugona, ia o koya e dau vakayacolomana tale ga kina mai Rewa, me vaka na ivakarau ni vasu.”
“E dina ni sa katakata vakalevu o Cakobau, e vakasamataka tale ga na veika oqo, mani lokuyara kina na nona kabai Rewa. Ia e sega ni rawa me tiko ga e Bau me kua ni sauma na itovo levu sa caka vua ena kena vakavuai na nona koro o Suva. Sa mani soko kina i Lakeba, lai vakavula tu kina, de rawa ni lokuyara, se me daro sara, na ivalu kei Rewa.”
E dina na veika e vola toka oqo o Misi Kalaveti, ia na ilakolako qo nei Cakobau i Natuicake e tiko na kena inaki dina, oya me lai vakadeitaka na veiwekani kei ira na nona ito e Lau. Kevaka e totaki Rewa na mataivalu e wai ni Lau, e sana toka leqa sara ga o Bau.
Ni sa lesu mai Lau o Cakobau, sa tukuni tale vua ni so tale na itovo lelevu sa cakava o Rewa. Ni qai yaco i Bau na isoro mai Rewa, a diriki na kena kamunaga, a qai vakasavuitukutuku o Mataki Burebasaga, mera sa viribai na kai Rewa. Na itukutuku qo e sega ni bau tau kina e dua na vosa ni bolebole, e vakaraitaki ga ni sa mai ca na nodrau veiwekani na vanua e rua.
Ena sega ni tabaki vakamatailalai yani e ke na itukutuku ni nodrau vala na vanua e rua qo, ena tabaki ga na tikina e tarai Suva.
Ni se qai bola na mua ni nodrau ivalu na vanua e rua qo, sa qaqa tiko ga mai o Bau, ia a sega ni mani vakacavara sara, mani toso tiko kina na ivalu me lai yacova sara na 1846.
Ena itekivu ni 1845 sa saga o Cakobau me tara tale na koro o Suva, mera suka tale kina na lewena. A vakaroti Qaranivalu (Ratu Kini), o koya a yalataka vei luvena me rau na veiwatini kei Di Koila [Adi Arieta Kuila], me lai kauti ira mai na kai Suva [era sa se i Navunibua mai Nawaidina], me mai maroroi ira tiko. Ra mani muria sobu mai kina na Wailevu [uciwai o Rewa], ra mai vakacegu mada e Nacokaika (e dua na iwase ni lewe ni koro qo era vakakoro tale tiko ga mai Nauluvatu), oti era sa qai mua sara yani i Navuso, ra qai lai dewa sara i Bau ni sa oti tale e vica na vula.
Sa qai vakaroti Varani na Rokotui Viwa me kauti ira na nona tamata, kei na dua na iwase levu mai Vugalei, mera sokotaki ira na kai Suva i Nukui, e dua na koronivalu tovata kei Bau ena baravi voleka i Rewa, kena ivakatawa tiko o Komainamana (yacana tale ga o Ro Cokanauto se o “Phillips,” na yaca a kilai kina ena nona vodo ena waqa ni Merika), na taci Rokotuidreketi, a kena meca tale ga. E Nukui, era qai lai sota kei Ratu Naileba, a vakaitikotiko e Vutia, sa qai kauti ira vakadua o Ro Cokanauto kei na nona ivalu i Suva, ra lai tara vou tale na koro, vaka tale ga kina na kena banivalu.
E kainaki ni talai ira na kai Viwa o Ratu Cakobau me itotogi ni’ra sa lotu, ia qo e sega ni dina; ni’ra sa sega ni vakaitavi ena ivalu, e yaga mera vakayagataki tale ena dua na ka. Nona saqata na lotu e yavutaki ga ena ka vakavanua. O ira mada ga na kai Vugalei kei na kai Nukui era salavata qo era se tawalotu me vakataki ira na kai Suva. E rairai nona inaki levu ga me tauyavutaka e dua na koronivalu e dakui Rewa me vakaogai ira, me yacova sara ni sa buturaki Rewa vakadua.
E muri era sa qai tara na kai Suva e dua na koro lailai, se itikotiko ni yadra lailai mai Bawalai, volekati Tamavua, me qarauni ira toka kina na kai Lomaivuna.
Nodra mai vakacoko tale na kai Suva, sa qaravi sara ga e liu na teitei. Nira waraka tiko na vulaimatua, era a qai lele ina tai ni toba ina ulunivanua o Korobaba, ra lai taya kina e rua na damanu lelevu, ra tataka sara kina e rua na drua lelevu.
Ni rau sa tavo na drua qo sa qai usa mai na vonu, dalo kei na uto, sa qai kau yani i Bau me ka ni bula vei Cakobau kei ira na turaga ni Bau.
Ena qai tomani yani ena macawa ka tu mai.
Na ivurevure ni tukutuku: Transactions of the Fijian Society
Feedback: lusiana.tuimaisala@fijisun. com.fj