VORATA NA LEWA NEI CAKOBAU KO RATU MARA

Tabana ni Vosa kei na iTovo Vakaviti, 1999.

Nai talanoa kei Ratu Mara na luvei Vuibureta mai Bau kei Veisa mai Tubou, Lakeba. E a sucu donuya na yabaki 1800 vakacaca ka taci Cakobau na Vunivalu kei Bau.

E sega ni vakatitiqataki ni dua na turaga rogo ena itukutuku ni veigauna ena noda vanua o Ratu Mara, e dua na taci Cakobau a vorata na lewa nei vunivalu, qai vuki sara me saqati Bau.

E dina ni sega soti sara ni kauwaitaki ena gauna oqo, ia kevaka me a rawai Cakobau, ke a duatani sara na itukutuku kei Viti.

O Ratu Mara e luvei Uluibureta (dodonu me o Vuibureta), tinana o Veisa na luvei Nayaca mai Lakeba (Tubou). E sega wale ga ni kawa turaga e Bau, e vasu levu tale ga i Lau. Na isema gona ni veiwekani qo kei Lau e duatani kina vei iratou na turaga tacina e Bau.

Na isema qo sa lewai ira tu kina na veiyanuyanu ena Yatu Lau, ra dau kauta mai kina na iyau lelevu eso e dau gadrevi vakalevu e Bau. Sa rauta me rogo ni turaga vutuniyau, taleitaki, totoka qai mai musudonu tale tu yani. O Cakobau sara mada ga e vaka me dau qoroi koya.

Ni se gone o Ratu Mara a dau curu tale tu ga kina ivalu ni Bau, ra dau lai vala wasoma kina veivanua eso, ni cegu ga mai lai gade sara vei ira na wekana i Lau.

Na nona ivakarau e taleitaki kina vakalevu ena veiyanuyanu mai Natuicake. Sa tete vakatotolo sara na kena itukutuku e Viti ni turaga yaloqaqa ena soko.

E levu na itukutuku ni nona soko wasa e talanoataki kina na nona yaloqaqa ni sotava na ua lelevu. E dredre ni guilecavi, qo vei ira na meca vakakina o ira mada ga na nona ito, na nona drua tawakeitolu, ni qai sotava tu na gauna oya me dau vakasauri ga tubu na ivalu, e sa dau vakariseyate sara ga vei ira na meca na totolo ni nona veitosoyaki. O ira mada ga na tinanigone era dau cavuti koya ni’ra vakarerei ira na luvedra, “Ia qori mai o Mara.”

NONA TIKO VOLI MAI BAU

Ena dua gona na gauna ni nona mai tiko e Bau a qai yaco vua e dua na leqa lailai. E rau a lasa tale kei na dua na marama vakawati mani vakatalai kina i Lasakau vei Gavidi [na Tunidau].

Ena vuku gona ni leqa qori rau sa mani tubera kina o Komainabaubau kei Komainaua [rua na turaga mai Bau], o tamai Elenoa na tukai Ratu Lala, vei Gavidi na tabua kei Ratu Mara.

A se lai siwa tu o Mara kei na so tale na turaga i Toberua ena gauna a rogoca kina na itukutuku ni tabua sa lai tuberi qo vei Gavidi. Ni kila ni na vakaleqai Gavidi kevaka ena lesu, sa qai vakatadumata ga ni sa na sega ni lesu tale i Lasakau, sa na lako sara ga ena gauna oya me lai tiko kei ira na wekana i Lakeba.

NONA I LAKOLAKO I TOGA

Ni sa yaco i Lakeba, soko tale kina veiyanuyanu, a sega ni cegu na lomana, a se via soko tale yani kina veivanua, mani vakataduitukutuku kina me ta e dua na drua. Ena gauna vata qori sa vakarautaka kina na nona ilakolako i Toga, vakumuni taku, magimagi, masi kei na iyau tale eso. E ratou nona lewenisala voli e va na gone turaga ni Lakeba kei na vica mai Moce.

Ni sa vakarau taucoko tu ra sa qai vakarewa me mua ki Toga, oqo na kena imatai ena itukutuku ni veigauna ni noda vanua me soko i Toga e dua na turaga levu vakataki Ratu Mara, ra kaiviti taucoko na sokotaki koya. A cagidonu tu na ilakolako me lai yacova na ikatolu ni siga, ratou a sotava kina na cagilaba, ratou mani lai vakaruru kina i Moce. Ni sa ruru na cagi ratou sa qai vakarau vinaka tale, toso tale na ilakolako, cagidonu tu yani me yacova ni sa lai bala na ikelekele kina yanuyanu o Atata, donumaki Nukualofa. Sa kuruseti Toga na itukutuku ni nona yaco yani na turaga qo, sega ni dede sa kilai sara mai valelevu mai Nukualofa vua na Tui

Toga o Joji.

Ni sa kerea me sobu i vanua, me vaka ni dra turaga e via mai cabe vei Tui Toga, sa qai vakatarai vua me sobu mai Nukualofa ena ikarua ni siga.

Era se vakayalotaka tiko ga e vica na kena turaga mai Toga na yaco yani nei Mara, na veitavaki nei Tui Toga, na nodrau mai veidredreti, na nona dauqito na turaga qo ni sa voleka ga me sega na kena isa ena veibo, veitiqa kei na qito tale eso. E iwewe ni gusudra na marama mai kea, ra vakasakita na nona a lako ena ilakolako ni qoli kina yanuyanu o Fafa, Makahia, Veliatoa, Nukutapu kei na veivanua tale eso, na nodrau to kei Joji na Tui Toga ena nodra valuti na kena meca e se bera ni rawai ira.

E qoroi ena rara ni valu ni tokara tu na isulu vakaviti ni ivalu, na kena wadrovu, na nona masiyara, na totoka ni drauniulu balavu ni sa koti vakaleleka qai mai via damu tu yani; na taliva ni valevatu [matau ni vala] e dau cola tu, kei na nona iyabeyabe.

E dau talanoataki mai Toga na nodra a vakatadumata na koro o Houma vei Tui Toga mera soro ni oti e dua na veiraravui balavu. A ciqoma na nodra isoro o Tui Toga, ia era sega ni via soro dina, era via bukiveretaka na Tui, qo mera mokuta ena gauna sara ga e na dabe tiko kina mai cake, ni sa ciqoma oti na isoro, ena gauna ni gunu. Ena mataka ni siga ni veisorosorovi qo a qai tukuna na Tui vei Mara ni sa kila vinaka tiko na nodra inaki na meca, ia ena sega ni vakadaroya nona lako, ena salavata ga kei Ratu Mara kei na lewe vica tale, ni kila ni sega ni dua ena bolei Mara.

Era talanoataka na kai Houma ni se dei sara toka ga na nodra inaki, vakauasivi ni’ra sa raica na lewe lailai ni nona ilawalawa. Ia e qai lai tuburi ira na rere kei na veilecayaki ni’ra raica e dua na turaga vakaitamera ni dabe toka ena bainivalu volekata na vale me ia kina na veisorosorovi, qisa taucoko tu na matana qai mai cacaginagina tu yani na nona masiyara, e matalia sara vei ira na nona isulusulu, e taliva na valevatu e cola tu, mai duri malua tu yani, vakaraici ira sobu tu, vakarau tu me ladevi ira yani. Era nanuma ni sa yadrava tu na Tui e dua na tevoro. Ia sa mani daro sara kina na nodra inaki.

Sa qai mai cava na gade nei Ratu Mara. A tovata kei na Tui ena ivalu mai Pea, ni se tawalotu tu ena gauna oya, mai Houma kei na veivanua tale eso, qoroi sara vakalevu. Ena guiguilecavi dredre na nona tiko qo mai Toga. Nona tiko mai Haapai a butuka kina na yanuyanu o Tugua, na itikotiko ni Tamaha, na ganei Tui Toga, marama cecere duadua mai Toga.

NA VEIWEKANI KO MOALA TOGA LESU MAI VITI O MARA

KEI

O ira mai Moala e na Yatu Lau e tu na kedra isema kei na yanuyanu o Tugua e Toga. Me vaka gona ni veiwekani kina o Mara, a mani oka tale ga kina vakavasu e Tugua. Ena veivakauqeti gona nei Tamaha a vasuta kina e dua na drua vakaitamera me vakadinadinataka na nodrau veiwekani o Tugua e Toga kei Moala ena noda vanua.

Ni sa gauna ni veitalatala me sa vakamoce kina o Mara vei ira na wekana mai Toga, na levu ni nona dokai koya o Tui Toga a mani lesia kina e vica na turaga mai kea mera salavata mai kei na nona vulagi.

Qo o ratou o Maafu, Uga, Vugakoto kei na vica tale. E dua na itukutuku e sega soti sara ni kilai tu nikua ni nona gole mai qo o Maafu, dina mada ga ni sa mai lesu oti mada e Viti, e sa gole tiko mai me mai lewenivanua tudei kina ena noda vanua. E kilai levu tu na nona mai qaqa ena Yatu Lau kei na nodrau mai veimecaki kei Cakobau.

Era yaco bula kece mai Viti na ilawalawa nei Mara, sa tekivu tale ga e keri na nona sota kaya na leqa. E so vei ira na nona ilawalawa era gole vata mai Toga era qai mai lesu tale ni sa ta oti na nodra drua ni valu mai Fulaga, Kabara kei na veivanua tale eso, so era salavata yani kei Mara ena nona lesu yani i Bau. O Uga na luvei Joji na Tui Toga, a qai lesu tale i nona vanua ni sa soli vua na drua rogo ta mai Kabara na “Jone.”

Sa guilecavi sara na nona vakacalaka e Bau ni sa dede na nona yali tu, sa vosoti tale ga ni sa lesu yani. Dede vakalailai a volia e dua na drua vakaitamera o Cakobau, qai lewai mera gole kece yani na tagane e Bau, mera vakarau mera lai sili dri i Macuata me saumi lesu kina na drua qo.

A tukuni vei Mara me soko i Lau me lai kau tale ga mai na iyau me