SigaRarama

baleta na ilakolako qo i Macuata. A lai dede sara o Mara mani katakata gona kina o Cakobau. Ni sa sega ni qai vosota rawa o Cakobau na nona cudru a qai tukuna vei Adi Litia na watina me nona iore e 100 na taga yabia, kevaka e bese me vaqara tale e dua na vanua me tiko kina.

A vaka me rarawataka dina o Mara na itukutuku qo mani gole kina me lai taro ivakasala vei Tanoa na tamai Cakobau, sa qase sara ena gauna oya, se vosa rawa tiko ga.

Eda kurabui ena ivakasala e tauca vei Mara ni tukuna mai va qo, “Kua ni cakava na iore qori, lako ga i Rewa. Lako vei Saunalewa na tinai Ratu Epeli, na marama levu mai Rewa, tukuna vua mo drau salavata.”

A muria na vosa nei Tanoa o Mara, ra gole kina i Rewa kei na vica na turaga ni Bau, ra kauta vata yani e dua na gone marama me lai wati Roko Tui Dreketi. A kidavaki Mara mai ena marau levu o Roko Tui Dreketi, na meca levu kei Bau.

Ni sa mai tiko e Rewa o Mara sa qai dau gade tu i Lau. Ena dua gona na gauna nona lesu mai ena ilakolako va qo a qai mai rogoca ni sa mate

na wekana o Roko Tui Dreketi, sa rarawa sara vakalevu. Sa mani toki kina o Mara i Kaba.

Sa tubu vakalevu sara na duiyaloyalo vei ira eso na turaga ni Bau era ilawalawa nei Cakobau, ra mani gole yani kina i Kaba mera lai to kei Mara. E dua vei ira o Koroiravulo na tamai Jone Colata.

Ni sa votu mai na duiyaloyalo ra sa qai tekivu veivala ga vakataki ira. A to kei Mara o Buretu kei na dua na iwase kei Nakelo, sa vuki tale ga o Levuka me meca kei Bau. A kabai Kaba vakavica o Cakobau, a sega ni rawata.

Sa dua dina na gauna dredre vei Cakobau qo ni voleka ni veisiga kece era yacoyaco tiko ga yani na tamataivalu vei Mara, ia se bera mada ga ni tukutuku vei ira na wekana e Lau.

GADE I BAU O TUI TOGA

Ena loma gona ni gauna ni veilecayaki kei na lomaleqa nei na Vunivalu a qai gade mai kina o Joji na Tui Toga i Bau ena nona ilakolako i Serene. A qai talaucaka taucoko na nona leqa o Cakobau vei Tui Toga, kereivalu vua mera kabai na kena meca, me macala ni o koya duadua na turaga.

A vakadonuya o Tui Toga na kerekere nei Cakobau, yalataka ni na lesu ga mai Serene ena gole sara i Toga me lai soqoni ira mai na nona mataivalu. A sega ni kabai Kaba tale o Cakobau ni sa suka mai vakavica na nona mataivalu.

A mai toka malua ga yani, waraki nona itau tiko. A qai yaco dina mai, me vaka ga na nona vosa, ena 40 na drua, ra oso tu mai kina na nona tamataivalu. Ena nona ilakolako mai Toga a mai kele tale e Lakeba, ra vodo mai kina na kai Toga era tu e kea kei na so na kai Lakeba, levu sara era vakadakai. A vakavodoki Mere Tuisalala tale ga mai Lakeba, qo na luvei Mara goneyalewa yabaki 6 beka se 7, oti sa qai mua yani i Bau, ra cegu mada mai Totoya kei Gau ra qai kele yani i Moturiki.

A rairai kerei Tui Toga e dua na italatala ni Lotu Wesele mai Toga me kauta e dua na ivola vua na nona itokani e Levuka, mani solia kina e dua nona waqa me veikau.

Ia ena gauna oya rau a tovata tiko kei Mara o Levuka kei Lovoni, a tiko tale ga mai Levuka na turaga qo ena gauna era yaco yani kina na kai Toga. Nodra se qai curu ga mai daveta na kai Toga kau ivola, ra sa cicimuria sara na waqa e dua na ilala levu na kedra meca. Ni sa lai tukuni vei Mara, sa sega tale ni qai vakatitiqataka nira na moku kece sara na kai Toga oya kevaka era sobu mai vanua, baleta ni sa duatani sara tu ga na yalodra na itaukei ena gauna oya, dredre sara kina mera tarovi.

A vakusakusa gona i baravi, vodo ena dua na bavelo, vocetaka taudua yani, a vakatabataba tiko yani vei ira na kai Toga mera kua ni toso mai ni dredre nodra lewai na kai Lovoni. Era sega ni kila na kai Toga na ibalebale ni nona vakatabataba tiko yani ra mani mua tiko ga yani kina i Totogo, donumaka na vanua sa tiko kina nikua na otela Polinisia.

Era vana yani vakatolu na tiko e vanua, kainaki ni dua vei ira o Charlie Connor. A laugasau sara kina o Tawake, e dua na turaga ni Toga, ra sa mani vakusakusa lesu na kai Toga, ra yaco tale i Moturiki ena yakavi. A yaco na ka oqo ena Vakaraubuka.

MATA NEI CAKOBAU

Ena gauna vata qori a yaco yani kina na mata nei Cakobau o Koroi Rokotui Bau me lai tukuna vei Tui Toga me qai soko yani i Bau ena Vukelulu ni macawa kadua. Ia sa cudruvaka sara vakalevu o Tui Toga na leqa vakaloloma sa mai yacova na wekana, mani lewa kina mera cavuikelekele ga ena kena mataka me mua o Bau me lai maroroi vinaka kina na yagoi Tawake.

Sa mani cabe i Bau o Tui Toga, cabe tale ga i Kaba o Mara. A macawa rua se tolu e Bau o Joji na Tui Toga, a sagai Mara vakavica me soro vei Cakobau. Ia sa sega ni rawa ni qai vakasuka tale o Mara. O Kaba, Cautata, Buretu, Vatoa, kei na dua na iwase kei Nakelo era sa duavata sara toka ga me dei o Mara me kua ni soro vei Cakobau. Sa vakatauca tale ga o Mara nona lewa, sa mani mudu kina na sasaga ni veivakaduavatataki nei Tui Toga na nona itau dredre, sa mai yala tale ga kina na veivosaki.

Ena gauna qori sa vakarau tu kina e dua na iwiliwili ni mataivalu levu nei Cakobau, qo o ira na kai Bau, na mataivalu kece mai Lomaiviti kei na veivanua lalai tale eso. Sa qai vosa o Tui Toga vei ira na nona tamata, qai va qo na kena itinitini, “Kemuni na kai Toga, Haapai kei Vavau, ni nanuma tiko o Mara me vesu bula, kua ni vakamatei.”

Era a kele yani i Kiuva na veivanua tovata kei Bau. E sa lewai oti tu mera kabai Koroicumu e liu, na vanua sara ga e tiko kina o Mara. A kaukaua sara na veiraravui, ra mavoa sara kina vakaca na kai Toga nira a liutaka yani na mataivalu ni Bau. Ia a sega ni matewale na nodra yalokaukaua, ni a qai suka o Mara i Kaba. E keri tale era se baci kaba yani kina e liu na kai Toga, donumaka na gauna era sa vakasuka kina na viribai tiko mai. E katakata sara na veiraravui, nira qai yaco yani na nodra ito, sa vakavuai oti tu na koro.

Ni sa kama na imatai ni vale e lomanikoro sa matata vakasigalevu ni’ra sa guce na viribai tiko. Se sega ni dede sa tete sara yani ena koro, ra sa babasika tale ga yani e veiyasana na ivalu nei Cakobau. A vala kaukaua toka beka o Mara, sa sega ga ni taqea rawa na kaukaua mai yasana kadua.

Era sa qai viribaiti koya na kai Kaba era nona ito, ra toso vata yani vakamalua i matasawa me dro kina. E kainaki ni a qai raici koya rawa e dua na turaga ni Toga o Mau, nona sasaga me yacovi Mara yani a qai lutu kina i lovosa, mate sara kina.

“Lako”, era kacivaka mai vua na kai Kaba, “lai soqoni ira na nodatou mai Buretu kei Nakelo. Eda sa druka edai, ia ena tinia na mate na vala qo, mo drobula ga.”

E dreve nodra sasaga na ivalu nei Cakobau ni a dro yani o Mara kei na le lima tale i Buretu ena dua na waqa.

Sa kilai tiko mai Buretu na itukutuku ni nodra druka ena ivalu, sa dredre gona kina mera viribai tale. A qai biuti Buretu, dro sara yani i Vugalei, lai yaco sara i Sawakasa. Era rogoca rawa na ivalu nei Cakobau na nona yaco i Sawakasa, ia a sega ga ni cegu kina o Mara, a tosoya sara nona ilakolako i Levuka me lai tuva tale mai na nona ivalu, qo era sa lewena mai na kai Lovoni.

TUI TOGA KEI IRA NA NONA ILAWALAWA

Ni sa vakavuai oti o Kaba a qai soko yani o Tui Toga kei ira nona ilawalawa i Beqa, Kadavu, Vatulele kei na so tale na vanua, qai lesu tale i Bau rau lai sota tale kina kei Cakobau, rau soko vata sara yani i Levuka.

A kele tiko beka mai kea e dua na manuwa mani tukuna kina o Tui Toga ni na vinaka vei ira kece me ratou lai sota kina, qo o rau kei Cakobau kei Mara, me ratou veivosakitaka kina na iwali ni leqa ni sa baci vakarau vakacibiivalu tale o Mara, ni sa tovaki koya o Viwa.

E sega ga ni macala se a qai yaco na sota qo se sega. Ia e sega ga ni vakabekataki ni a gole o Mara vei Joji na Tui Toga qai saga ena nona kaukaua taucoko na turaga qo me vakamalumalutaki Mara me soro vei Cakobau, ia e dreve ga, ni bese ni soro o Mara. Ke dua nona ito e via soro, e sega ni tarova.

RAWATI MARA O MAAFU

Sa qai rawati Mara o Maafu, rau mani gole vata yani kina i Bau me lai soro. Ia oqo sa macala vakasigalevu ni a liumuri tiko o Maafu, ni o koya ga na meca levu duadua kei Mara. E vinakata lo tiko o Maafu me liutaka na Yatu Lau, e dredre gona qo ni se bula tiko o Mara.

Ni rau sa yaco yani e Bau a qai vakaberaberataka na turaga ni

Toga qo nona kauta na isoro nei Mara vei Cakobau.

A siga tolu nona wawa tiko o Mara, sa tubu vakalevu nona katakata ni sega ni bau tukutuku mai na turaga ni Toga qo. Ni sa sega ga ni vosota rawa nona wawa balavu tiko, sa biuti Bau a gole sara i Levuka, sega tale ni rau sota kei Maafu.

A lai katakatataki Mara vakalasulasu o Maafu ena matai Cakobau kei ira na turaga ni Bau ena nodra veivosaki, a kaya kina ni dua na ivakarau vakamadua e sa cakava o Mara, sa dodonu kina me vaqarai yani, e wai se vanua.

E vakabauti ni se nanumi Mara tu ga o Cakobau, sega soti sara ni kauwaitaka kina na vosa nei Maafu, rairai vuna tale ga nona sega ni kauwai ni sa ligakaukaua tiko ga mai o Maafu.

A qai biuti Bau o Maafu me mua i Macuata ena ivalu kei Ritova, qai soko muri yani o Mara me lai to kei Ritova, me vaka ni rau veikilai vinaka sara. Ia ni rau qai sota mai Wainunu sa oti na ivalu, sa qaqa o Maafu. A qai suka tale mai o Mara kei na vica na turaga ni Macuata i Levuka.

Ena gauna oya a kele tale ga yani kina o Jone Colata na turaga na Masau mai Bau, ni se cauravou tu kina, qo na tamai Deve Toganivalu a qai mai Roko Tui Bua e muri. E ratou qai cikevi Mara tale me soro vei Cakobau, ratou tukuna me ratou vukei koya ena kauta nona isoro.

A qai taro gona mai o Mara, “O dina ni rawa ni caka na ka qo?” A qai kena isau mai, “Io, e sa lotu na vanua.”

Qai sauma tale mai o Mara, “Sa vinaka, ni sa vinakati na tiko sautu, au sa na soro.” Ratou sa qai biubiu mai ena rua na waqa me mua o Bau. Ni sa voleka yani i Bau sa qai kerei ratou na nona itokani me ratou sa liu ga me lai vakarautaki na kena soqo, o koya e vaka e tauvimate, me na gole mada i Korolevu Tailevu me lai vakacagicagi siga dua se rua mada kina.

Ni sa lai tukuni vei Cakobau na inaki ni nodratou lako mai, sa talai rau sara o Jone Colata kei Masau, me rau lakovi Ratu Mara.

Cabe ga i Bau o Ratu Mara, sa vakadodonu sara kina vale nei Tuinitoga, sa qai kauta na nona isoro i Ulunivuaka. Era sa wawa toka mai kina o Cakobau kei ira na turaga. Ni sa vakarau vakacabo o Jone Colata, sa vaka me vuka na yalona e matadra na Vunivalu kei ira na turaga ni Bau era dabe vata toka. A dabe galugalu toka ga, ra vakararai toka mai na turaga.

Ni sa dede nodra veigaluvi, sa lai lule tale o Mara, ni sa baci leqa tale na isoro qo me vaka ga na kena e liu. A tucake galugalu gona, curu mai tuba. A sega tale ni bera o Cakobau ni sa tukuna mai me vesu, sa qai tukuna vei ira na turaga ni Bau mera lewa se me mate o Mara se me bula.

Na nodra lewa gona me vakamatei. Sa mani kuna ena siga tarava. Sa mai yala gona kina na bula nei Mara, yacana tale ga o Kapaiwai, Kamisese, Tuimacilai kei na so tale.

Sa mai cava nai talanoa kei Ratu Mara. Ena macawa mai qo eda na raica tiko kina nai talanoa me baleta nai valu mai Namosi.

Na ivurevure ni tukutuku: Transactions of the Fijian Society

Feedback: lusiana.tuimaisala@fijisun. com.fj

Na yanuyanu ko Bau nikua.