‘E Rawa ni Valuti na Bula Dravudravua ni tu Vakavanua’
Elevu sara na kawa iTaukei era sa toso ka rogo levu ena buturara ni vakaduri bisinisi ena noda vanua. Ia na taro levu meda taroga, kevaka era sa rawata o ira, na cava na vuna eda qai sega ni rawata kina na kena vo.
Oqori na veika e cauraka o nai Talatala Jope Gaunavou Navukitu, ena nona vakabibitaka tiko na kena vakayagataki vinaka na gauna ena kena teivaki na qele me valuti kina na bula dravudravua ena noda vei tikotiko vakavanua.
E sa yabaki 64 ko Talatala Jope, ka dua vei ira na italatala ni lotu Wesele e Viti kei Rotuma ka vakacegui mai ni a sega ni taura nai cula ni mate-taka na COVID-19. Esa 30 vakacaca na yabaki na nona veiqaravi tu mai ena lotu Wesele ni bera ni vakacegu. E rua na luvena ka rua na makubuna.
Ena vula ko Janueri ni yabaki oqo, a lesu kina nona delaniyavu e Naburenivalu ena tikina ko Namena mai Tailevu. E levu sara era kilai Naburenivalu tu me koro ko Namena.
A lai tekivutaka o talatala Jope e dua na nodratou ituvatuva (project) vakamatavuvale ka tauyavu rawa kina e dua nai teitei me bisinisitaki (commercial farming). Na sasaga oqo a tekivutaki ena dela ni sega. A qai lai sauma mai e dua na misini levu na katavila me cakava na gaunisala me yaco sara kina loma ni teitei ka via tolu na kilomita na kena yawa mai nakoro. A lai kauta talega mai e dua na siviyara me siviyarataki na vanua ka sa tekivu teitei kina.
Ni sa rawa tu oya, a qai gole kina veitabana ni matanitu kei na Tabana ni Teitei me lai kerea ke rawa ni ra lai sikova mada nai teitei.
A raica na matanitu ni sa tei tu na ginger mai na loma ni veikau ka sa veivuke na kena caka vakavinaka na gaunisala, ka vaka kina na kena sa tauyavutaki e dua nai soqosoqo ni dau teitei mai na koro (cluster).
Nikua esa tei tu na yaqona, ginger, dalo, kei na tavioka. E dua na eka na loga ni ginger esa tei rawa. Na ginger e sana tekivu volitaki tiko ena vula ko Epireli ni yabaki vou.
E kaya ko talatala Jope ni vakaituvatuva tiko na teitei ka sa qai vakarau tei na meleni, kei na cucumber.
Ena yabaki vou me na qai tara kina e dua na vale (farm house), me vaka ni ra se vakayagataka tiko ena gauna oqo na vale laca.
Tukuna ko talatala Jope na nodratou tatadra kei na tuvatuva me rawati ena loma ni lima na yabaki mai qo sai koya me ratou na vakau ivoli ki vavalagi (direct export).
E kaya ni sa vakadeitaki mai ena Registrar of Companies na yaca ni nodratou kabani ka vakatokai na ‘Nacolovou Farm and Enterprise’, ka sa vakadeitaki talega e dua na kabani mai valagi me ratou na cakacakavata.
IVAKASALA
Tukuna ko talatala Jope ni’ra lewe levu era sega ni vakabauta ni na rawa na veika e sasagataka baleta beka na yabaki ni bula esa tu kina.
Na veisasaga yaga kece eda vakayacora e kaya ena tiko vata na kena meca me ra na dau veivakacacani voli.
“E sega ni yaga meda malele ena nodra vosa na tamata baleta era sega ni’ra na vakani keda. Esa noda itavi ga meda cakacaka vakaukauwa ka vakagumatua, era na qai galu ga mai ni ra sa raica ka sarava na veika eda sa rawata.”
E kaya me sa rauta na vakararavi tu ga vua na matanitu, mai na veika lailai ga eda rawata vakavuvale sa dodonu meda tekivu rawa kina.
Tukuna ko talatala Jope ni vinakati me vakayacori na sasaga yaga va qo me rawa ni valuta na bula dravudravua ka vaka kina ena nodra vakavinakataka nodra itikotiko kei na nodra qarava na itavi ena nodra vuvale, me rawa nira tamata yaga ka rawati ira mai muri o ira na luvedra.
“Me sa rauta so na vakatabaniuto, sa rui sivia na vakamatautaka na bula ni kerekere. Eda na kerekere tiko ga ena veigauna kece yacova ni’da mate yani. Na qele e tu vei keda e sega ni caka rawa, ia eda sega ga ni vakayagataka vakavinaka.”
Tomana ko talatala Jope ni dua talega na ivesu levu sai koya na noda tiko vakavanua. Oqo e kaya ni dua nai vakatatao levu ni toso.
“E dua na wase ni gauna levu e lusi tu ena noda dau vakayaco soqo kei na oga, ka dodonu meda vakayagataka ena so na veika e yaga. Kevaka eda via vakasama ena bisinisi, sa dodonu meda valuta eso na ivakarau ni bula vaka oqo.”