KO WILLIAM ENDICOTT
Nikua eda na rogoca tale tiko kina na kena itukutuku e dua tale na dausoko a gole mai ina noda vanua. Na itukutuku e vakadewataki mai ena nona ivola sara ga na turaga qo, o William Endicott. Ni bera nida vakamuria vakamatailalai mai na wase ni vola, e lomaqu meda na rogoca na ikau ni nona ivola meda kila vakacaca kina na levu ni vola kei na ivakarau ena dela ni gauna oya.
IKAU
Rauta na dua na drau na yabaki sa oti e dau rawarawa tu vei ira na gone ena baravi kei ‘New England’ (Mereke) mera lewe ni waqa era dau ta ga e kea, mera soko yani, ra raica na veivanua vou, e dua na ka era dau vinavinakata sara vakalevu ena gauna oya. E levu vei ira na nodra itokani era soko vata era cavutu vata ga mai ena dua na koro se veivanua voleka e kea, duavata kece ga na nodra inaki, na soko wasa, ra diva taucoko tu na siga mera vakailesilesi kina ni waqa, se ra kavetanitaka sara ga e dua. E sega ni ka vou ena gauna oya mera vakailesilesi se kavetani tu ni waqa na gone ra se bera ni yabaki ruasagavulu, se kaukauwa cake tale ga ena dela ni gauna qori na via soko wasa, ni laurai vata na gauna qo, nira sa tu na waqa vakaidini.
Na italanoa gona eda na vakarau rogoca e vakamacalataki kina vakavinaka na veika a sotava e dua vei ira na yabaki ruasagavulu qo, a vakarewa mai Salem, Massachusetts (Mereke), katolu mai ni vakailesilesi liu ni dua na waqa totoka a mua mai ina ceva ni wasa pasivika.
Na waqa qo na Glide e 306 na tani, ta mai Salem ena 1811, nodrau o Joseph Peabody kei Samuel Tucker, sa tinikatolu oti na nona ilakolako balavu ni soko (ina wasa veimama, Archangel, Sauca Amerika, Idia kei na east indies). Ena 1829 a talai yani ena dua na ilakolako ni veivoli ina wasa pasivika, kena kavetani kina o Henry Archer. E levu sara vei ira na kaimua mai ena ilakalako oya era tamata gone, so era qai soko vou tiko.
Nira sa wavokita mai na mua i Sauca Amerika, a davo mai na kosi i Niusiladi, lai vakavodo tale kina na wai kei na kakana. Ena gauna oya e se rawa ni voli ena dua na tiki ni tavako se dua ga na iyaya lailai na moto ni valu ukutaki, ceuti vakamaqosa kei na ivoce, vakakina na masi – na iyaya ra vinakata vakalevu na vale ni yaya maroroi kei ira na dau kumuni iyau va qo.
Gauna a kele tiko kina e keri a gole yani i waqa o Pomare, na turaga ena yasa ni yanuyanu oya, kauta tiko yani na watina bau. Qo e dua na turaga totoka, taubena toka yani e dua na itutuvi, samuqawe tu na matana kei na sagana. E totoka tale ga na watina, taubena a vesu vinaka toka e dua na itutuvi ena tabana imawi, samuqawe tu na tebe ni gusuna kei na kumina.
Ni sa oti e 142 na siga ni soko mai Salem, sa qai yaco yani i Nairai, e Viti na Glide, vodo vou tale kina na kakana kei na veika e gadrevi. E dua na dakaivutu, rua se tolu na dola, e rawa ni kena isau e dua na daseni na vuaka lelevu, dua na ikoti se isele rawa ni isau ni dua na ikau vudi se va na iqali niu. Na isau ni nodra sili dri na iTaukei ena dua taucoko na siga e dua na jisili e caka ga e waqa. Ke dua na iTaukei e via vakajisili, me sou sara vakamataka, rauta ni tinikalima se ruasagavulu na maile i cakau me qai lai silima tiko kina na dri me viavia ono kina walu na auwa, ena wai viavia yaco tu ga e duruna. Qo me qai kauta lesu i waqa, qai kena isau mai na jisili. Na iyau era gadreva vakalevu ena gauna oya na iyaya ni cakacaka kaukamea, isele, ikoti, tabua cokocoko, vakabibi ga na dakaivutu, dakaileka kei na kena gasau. A yacovi na vanua a nanumi me lai caka kina na veivoli ena Okotova 1829, tara rawa sara e tolu na vale ni oti na veivosaki kei koya na turaga. E dua na vale ni vakamamacataki dri, ni sa saqa oti – qo e viavia duanadrau na fiti na kena balavu, ruasagavulu na kena raba. Dua tale na valenikuro e dola taucoko na yasana, dau saqa yani kina na dri ena kuro vasagavulu na qaloni na kedra vakavakaitamera. Qai dua tale na vale ni veivoli, viavia tinikalima na fiti na kena balavu, tini na kena raba, walu na kena rewa, dau mai maroroi kina na iyau mai waqa me vakarawarawataka na veivoli e vanua.
Gauna era laurai kina na dri e cakau e viavia walu na idi na kedra balavu, tolu na kena vavaku. E roka kuvui kata, varovaroa na kulina, tauvi wai dregadregata vavaku, rawarawa ni tomiki. Ena sega ni dau leqa ke vakanicagi. Ni sa volia o dauniveivoli e waqa, era sa qai lai biu ena dua na tobu ra kelia voleka toka ga e matasawa me yacova yani na waitui ena ualevu, dau qai sava laivi kina na wai dregadregata e tauva tu na yagona qai kau yani i valenikuro me lai saqa me rauta ni vasagavulu na miniti. Ni sa na mamaca, e na kaukauwa, qai usa yani i waqa, tawa ena kena taga vakarautaki, qai maroroi tu.
Ke qaravi vakavinaka na dri e rawa ni vakayabaki na kena vinaka tu. E vinakati me kua ni veisau vei ira na kai Jaina na kena ikanakana ni sa vakasaqari me dua vei ira na kanakana era digidigi kina e dela ni teveli. Na dri gona e vodo yani qo ena Glide me kau i Manila me lai volitaki vei ira na kai Jaina.
Me vaka nira dau veivaluvaluti na iTaukei, dau wasoma nodra vala vakavanua, ratou a vakaiyaragi sara vakavina na le tinikarua na tiko mai vanua me ratou qarava na vale ni veivoli kei na kena vakarautaki tiko na dri. A vaka tale ga e dua na waqa ni vala na Glide ena kena irairai.
Era vakarautaki tu ena kena qara e baba ni waqa na dakai ni vanua lelevu, tawa tu ena gasau dau kacabote qai ceburaka na lewena ena gauna e vanataki kina. E buturara ni waqa, vakakina ena dreke e ra, sa vakarautaki tu kina na iyaragi me yatovi vakatotolo ke dua na yavala e yaco. E dela ni waqa sa vakarautaki tale tu ga kina e dua na kato dakai kei na kena gasau, viribai na waqa ena lawalawa ni vakavodo viavia walu kina na tini na fiti na kena raba. Sa dodonu sara ga me viribai va qo ni voleka ni ruanaudolu na itaukei era vakacakacakataki tu ena silidri kei na kena vakamamacataki me rawa kina na iusana ni Glide kei na Quill, e dua tale ga na waqa ni Salem a kele yani e Bua ni se sega ni dede na kena yaco yani na Glide.
E dau liwa vagauna e Viti na cagilaba, bulati vakarua kina na
Veitaba: